Kolejny raz obchody rocznicy wyzwolenia hitlerowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau były okazją do skompromitowania się wielu komentatorów i polityków.
Wcale albo tylko półgębkiem wymieniano nazwę wyzwolicieli. Każdy normalny człowiek zastanawia się, co Armia Czerwona i jej bohaterowie (najczęściej młodzi żołnierze) z 1945 roku mają wspólnego z dzisiejszą wojną na Ukrainie? Dlaczego nie można im złożyć hołdu za heroizm i poniesioną wtedy ofiarę?
Te prymitywne skojarzenia, narzucane w przestrzeni publicznej, nie pozwalają pamiętać o ludziach, którzy za cenę swojego życia ratowali życie innych ludzi. Dobrze, że chociaż nieliczni jeszcze żyjący Ocaleni nie dają się całkiem zmanipulować i nazywają rzeczy po imieniu. W świetle dzisiejszej mody, gdyby to Amerykanie wyzwolili obóz zagłady, to hołdom nie byłoby końca.
Tkwiąc w teraźniejszości, sięgamy bardziej do pamięci niż do historii. Pamięć odnosi się do codziennego przeżywania przez żywych ludzi czasów doświadczanych osobiście, prywatnie. Jest pielęgnowana i przekazywana (zapośredniczana) międzypokoleniowo. Gdy ktoś nią manipuluje, potrafi przetrwać w uśpieniu, wbrew cenzurze czy społecznemu wyparciu. Ma też prawo do amnezji i zapomnienia. Potrafi wskrzeszać z niebytu, poprawiać i uaktualniać.
Pamięć, nawet wybiórcza i zmitologizowana, jest dla żyjących czymś bardzo ważnym, aktualnym, pełnym symboliki i namiętności. Historia natomiast jest chłodnym przedstawianiem przeszłości z użyciem racjonalnych narzędzi rekonstrukcji, analizy i krytycznego wnioskowania. Dlatego to, co ludzie pamiętają z własnego doświadczenia i przeżycia, historia traktuje jako materiał mglisty, subiektywny, wymagający weryfikacji i relatywizacji. Historia nigdy nie jest pełna, a zawsze problematyczna. Jeśli brakuje źródeł, a pamięć uległa zatarciu, powstają w niej „białe plamy”. Wystarczy jako przykład przywołać początki państwowości polskiej. Pamięć te luki wypełnia mitologią, zmyśleniem, konfabulacją.
Pamięć potrafi być świadomie selektywna. Przywołuje jedne strony zdarzeń, zapominając o tych niewygodnych czy wstydliwych. Jest bogata w przypomnienia, przywołania i autorefleksję. Obrasta w rytuały i symbole. Ba, ulega instytucjonalizacji. Pamięć instytucjonalna sprzyja umacnianiu kultury organizacji, konsolidacji dziedzictwa, kreowaniu tradycji. „Muzea, archiwa, cmentarze i kolekcje, święta, rocznice, traktaty, sprawozdania, pomniki, sanktuaria i stowarzyszenia są ostatnimi świadkami minionych wieków i tworzą iluzję wieczności. Stąd nostalgiczny aspekt owych przedsięwzięć, pełnych zbożnego i chłodnego patosu” (P. Nora, Między pamięcią a historią, Gdańsk 2022, s. 103).
Mariaż polityki i historii…
prowadzi do rozmaitych aberracji poznawczych. Przywołując opinię historyka Pierre’a Nory, jednej z najważniejszych postaci francuskiego i europejskiego życia intelektualnego, warto przypomnieć, że „żadna władza polityczna nie może orzekać o prawdzie historycznej”. A jednak tak się dzieje. Mało kogo obchodzi, jak manipulacje przeszłością pomagają w zrozumieniu wyzwań, które niesie przyszłość. Na pewno jednak negatywnie wpływają na dzisiejsze interpretacje „tu i teraz”.
W Polsce rozumienie historii najnowszej oddano pod dyktat władzy politycznej, stawiającej przed badaniami i edukacją cele ideologiczne i polityczne, a mniej poznawcze i wyjaśniające. Najbardziej jaskrawym przejawem i formą ingerencji w wolność badań naukowych stało się powołanie w 1999 roku Instytutu Pamięci Narodowej (za rządów Akcji Wyborczej Solidarność, w skład której wchodziło m. in. Porozumienie Centrum braci Kaczyńskich, ale i z udziałem takich tuzów obrony państwa prawnego jak Andrzej Rzepliński).
Już sama nazwa tej kontrowersyjnej instytucji wskazywała, że polska historia ma stopić w sobie wszystkie indywidualne i zbiorowe pamięci oraz podporządkować je oficjalnej interpretacji, zadekretowanej przez władzę. Na pamięć ludzi różnych, często przeciwnych orientacji ideowych, nałożono gorset „pamięci narodowej”, gloryfikującej polską etniczność, katolicyzm, wyjątkowość, misyjność. Zamiast Instytutu Historii Narodu i Państwa Polskiego powołano jednostkę, spełniającą funkcje śledcze i osądzające, na zlecenie aktualnie rządzących. Kolektywna, zuniformizowana pamięć ma służyć kształtowaniu patriotycznego narodu i decydować o jego heroistyczno-martyrologicznej tożsamości. Nie ma w niej miejsca na żadne wstydliwe karty kolaboracji, szmalcownictwa, szowinizmu czy klerykalizmu. W ten sposób ma też nadać nową rangę badaniom historycznym, które przybierają charakter „nauki politycznie zaangażowanej”.
U podstaw powołania IPN legło fałszywe przekonanie o szkodliwości polityki „grubej kreski”, głoszonej przez pierwszego niekomunistycznego premiera RP Tadeusza Mazowieckiego. W jej wyniku aparat władzy miał być przesiąknięty poperelowską agenturą. Lustracja osób pełniących funkcje publiczne oraz ściganie zbrodni komunistycznych stały się wytyczną nie tyle studiowania i popularyzowania historii, ile narzędziem uprawiania obsesyjnej „polityki historycznej”, pełnej manipulacji, nieufności, uprzedzeń, uproszczeń i cynicznego odwetu. Trzeba też było skontrastować czasy minione z nową epoką „wolności, demokracji i kapitalizmu”. Im gorzej pokazywano czasy „realnego socjalizmu”, tym bardziej przekonująco wypadały zasługi elit posolidarnościowych w przebudowie ustrojowej. Co z tego, że absolutnie nieprzygotowanych do rządzenia państwem. Na dodatek służebnych od samego początku wobec obcych interesariuszy.
Jeśli instytucja badawcza służy wyłącznie celom propagandy obozu rządzącego, to ją to kompromituje w oczach odbiorców dzisiejszych i następnych pokoleń. Ideologiczne kwalifikowanie tego, co w polskiej historii zasługuje na uznanie, a co na potępienie, jest kwestią bezkrytycznej służby propagandzie. Instrumentalizacja historii i walka z tzw. pedagogiką wstydu zawsze kończy się katastrofą. Albo mnożą się mity, niemające nic wspólnego z rzeczywistością (zob. pomnikomania i apologetyzacja Lecha Kaczyńskiego), albo otumanienie ludzi propagandą przybiera taki poziom, że znika jakikolwiek krytycyzm w pojmowaniu historii najnowszej. Fałszowanie historii powoduje, że ciągle tkwimy w fałszywych ocenach dzisiejszego czasu (Józef Szujski: „fałszywa historia jest mistrzynią błędnej polityki”).
Bilans IPN
W trwającej dyskusji o dalszych losach IPN powinny przeważyć głosy dogłębnej krytycznej analizy dotychczasowych jego dokonań. Ich rachunek wyraźnie wskazuje na wynik negatywny – ideologizację historii i dzielenie narodu według arbitralnie przyjętych ocen przeszłości. Środowisko funkcjonariuszy politycznych, mieniące się badaczami historii i formatujące narodową pamięć jest skażone propagandą i skompromitowane. Dzisiejszy kryzys szkoły i edukacji historycznej jest zasługą metodycznej delegitymizacji prawdy. Także wynikiem prymitywizacji przekazu, pretendowania do „moralnego drogowskazu” oraz bycia „młotem na myślozbrodnie”. Dlatego rządzącym nie powinno zabraknąć odwagi i determinacji, aby tę „twierdzę zakłamania” usunąć z życia publicznego.
Przyszłość trzeba umieć przygotować na podstawie dobrze rozpoznanych błędów z przeszłości i z uwzględnieniem wrażliwości pamięci o wyrządzonych szkodach i krzywdach. Tymczasem Polsce grozi popadnięcie w kolejne iluzje o wielkich dokonaniach, heroizmie i posłannictwie dziejowym, stawianie pomników pseudobohaterom i pseudopatriotyczne wychowanie młodzieży (absurdem są różne rekonstrukcje historyczne, zwłaszcza tragicznych walk powstańczych). Dlatego trzeba domagać się zaprzestania ogromnych nakładów finansowych na tę instytucję. Obecnie rządzący powinni się wytłumaczyć, dlaczego spełniają życzenia prezesa IPN, aby w stosunku do roku ubiegłego zwiększać jego finansowanie (z 540 mln do ponad 580 mln zł).
Władza może szybko stracić zaufanie społeczne i swoją wiarygodność, jeśli w wielu żywotnych sprawach zacznie kluczyć i udawać, że skompromitowane instytucje nadal powinny służyć „dobru Rzeczypospolitej”. Instytut Pamięci Narodowej jako jeden z pierwszych powinien być poddany jednoznacznej ocenie, aby nie wahać się co do jego przyszłości. Jego szkodliwa działalność, zatruwająca umysły Polaków, powinna być jak najszybciej zakończona. To jeden ze sprawdzianów sprawczości nowej władzy i jej rzetelnego przewartościowania polityki ostatnich ośmiu lat szczucia na siebie Polaków.
Społeczeństwo polskie jest zróżnicowane, jak każde inne. Składa się z obywateli o różnym rodowodzie, odmiennych afiliacjach światopoglądowych i karierze zawodowej. Jedni urodzili się jeszcze przed wojną (jest ich niestety coraz mniej), inni są dziećmi wojny, a cała reszta ma rodowód PRL-owski (dziadkowie i rodzice), albo szczyci się późnym wiekiem urodzenia. Już to zróżnicowanie wiekowe, decydujące o odmiennym „pochodzeniu ustrojowym” powinno skłaniać do przyjęcia realistycznego założenia, że niezależnie od swoich wyborów i woli wszyscy służyli (i służą) jednej ojczyźnie, takiej, jaka wtedy była. Późniejsze pokolenia, a zwłaszcza rządzący, nie mają żadnego moralnego prawa, aby ich rozliczać ze służby swojemu państwu. Tym bardziej, nie mogą ich karać za winy, których w myśl ówczesnego prawa i własnego sumienia nie popełnili.
Ktoś może takiemu rozumowaniu zarzucić relatywizm. Ale tego właśnie dotyczy pamięć ludzi, którzy służąc takiej czy innej idei są w stanie uzasadniać swoje czyny wolnym wyborem, koniecznością, przymusem czy strachem. Historyk z nadania politycznego nigdy nie odgadnie, co naprawdę leżało u podstaw różnych motywacji, nawet najbardziej haniebnych czynów. Nie ma też prawa występować w roli oskarżyciela i ferować wyroki. Jedynie badacz bezstronny może przybliżyć się do prawdy, ale nigdy nie może być sędzią, a tym bardziej prokuratorem. Od tego jest wymiar sprawiedliwości.
Ludzka pamięć jest wielopostaciowa i zróżnicowana. Dotyka rzeczy jednostkowych, konkretnych, wyjątkowych i niepowtarzalnych. Historię natomiast interesują procesy ciągłości i zmienności w czasie podmiotów zbiorowych, a więc narodu, społeczeństwa czy państwa. Nie ma w niej miejsca na spontaniczność doznań czy indywidualne przeżycia o dużym stopniu afektywności. Historia usiłuje zawładnąć wspomnieniami, deformuje je, przekształca i urabia po swojemu, często według ideologicznej matrycy i obowiązującej poprawności politycznej.
Pamięć przekształcona przez historię traci swój bezpośredni charakter. Staje się pamięcią archiwistyczną. Jej źródłem są wszystkie rejestracje „obiektów i faktów”, nawet najbardziej podejrzanych i niewiarygodnych. Obsesja przejmowania i gromadzenia archiwów w Polsce, także tych z czasów komunistycznych, doprowadziła do różnych aberracji poznawczych. Nie udało się odróżnić dokumentów spreparowanych od prawdziwych. Na podstawie niejednej „fałszywki” złamano ludzkie życie. Badaczy-prokuratorów opanowała jakaś dziwna, niemal religijna żądza gromadzenia reliktów i świadectw tego, co było. W ich mniemaniu wszystko to, co zostanie utrwalone w bazach danych, miałoby służyć „za nie wiadomo jaki dowód przed nie wiadomo jakim trybunałem historii”.
Wraz z zaogniającą się walką polityczną w niejednym kraju występuje mania zbierania i archiwizowania najdrobniejszych śladów aktywności politycznej przeciwników. Temu służą nowoczesne narzędzia rejestracji, podsłuchów czy nagrywania. Katalog rzeczy wartych utrwalenia ciągle się rozrasta, a „instytucje pamięci” rosną w siłę. Ponieważ trudno się dzisiejszym politykom wyzwolić z obsesji i mani prześladowczych, zatem kto wie, czy ratunek dla IPN nie tkwi w takim właśnie rozumowaniu.
Grzech pierworodny
Polskie elity posolidarnościowe w jednakowym stopniu są sparaliżowane „grzechem pierworodnym swojego poczęcia”. Nigdy przecież nie wyjaśniono roli czynnika zewnętrznego w kreowaniu nowej rzeczywistości, choć na Zachodzie jest już na ten temat dostępna literatura. Poszukując wszędzie śladów rosyjskiej agentury świadomie odwraca się uwagę od wpływu służb zachodnich. Patriotyczny szantaż ma się w Polsce doskonale. Może warto więc napisać książki nie tylko o „pionkach Putina” (Kacper Płażyński, Wszystkie pionki Putina. Rosyjski lobbing, Poznań 2023), ale także o „pionkach” Waszyngtonu, Berlina, Londynu, Tel Awiwu czy Kijowa na „polskiej szachownicy”?
Pamięć w wielu narodowych perspektywach jest traktowana jako przedmiot badań historycznych. Tymczasem w Polsce urzędowa historia niszczy pamięć jednostkową i zbiorową. Wystarczy przywołać przykład stosunku do PRL jako państwa wielkich awansów społecznych i dynamicznego pokonywania dystansów rozwojowych. Wbrew pamięci o tych dokonaniach narzuca się społeczeństwu jednostronny wizerunek „krwawej dyktatury”, a samą państwowość Polski Ludowej w procesie dziejowym traktuje się jako „czarną dziurę”. Cała nadzieja w tym, że kolejne pokolenia zechcą z zainteresowaniem odkrywać prawdziwe oblicze tamtego okresu. Podobnie zresztą, jak dzieje się z obnażeniem sanacyjnego autorytaryzmu II Rzeczypospolitej.
Pamięć bezpośrednia, osobista, prywatna, ale i zapośredniczona odgrywa szczególną rolę w konstruowaniu indywidualnych tożsamości. Pozwala na udzielenie odpowiedzi na pytanie: kim jesteśmy i skąd pochodzimy. Bycie Polakiem, podobnie jak bycie Niemcem czy Finem opiera się w dużej mierze na pamiętaniu, że się nim jest. To pamięć i jej psychologiczna internalizacja zapewniają ludziom poczucie ich retrospektywnej ciągłości i pokrewieństwa z pokoleniami przodków.
Zapewne nie wszyscy ludzie mają potrzebę zrozumienia, komu i czemu zawdzięczają kształt dzisiejszej egzystencji. Ale chyba w każdym niemal człowieku tkwi chęć poszukiwania tego, co go konstytuuje. Nie bez powodu rodzą się rozmaite mody na odkrywanie swoich korzeni społecznych (chłopki, służące, cham i pan, bękarty pańszczyzny, warcholstwo itd., to tylko niektóre słowa, występujące jako tytuły niedawno wydanych książek), tropienie śladów rodzinnej przeszłości, a nawet odtwarzanie drzewa genealogicznego.
Osobiście uwielbiam odwiedzanie starych cmentarzy podczas podróży do obcych krajów. Każdy, kto był kiedyś w Wilnie czy we Lwowie zgodzi się, że wymowa inskrypcji nagrobnych na Rossie czy na Łyczakowie więcej mówi o znajdujących się tam zasobach polskiej pamięci, niż wiele uczonych opowieści. A cmentarz pod Chicago uświadomił mi kiedyś, gdzie i w jakich warunkach część moich przodków znalazła swoją emigracyjną przystań.
Znaczenie pamięci
Pamięć materializuje się w zatrzymywaniu czasu, ochronie przed zapomnieniem, w unieśmiertelnianiu postaci, rzeczy, zdarzeń. Każdy z nas, występując w różnych rolach społecznych, buduje swój „pejzaż pamięci”. Im jest on bogatszy, tym większy jest nasz potencjał tożsamościowy. Na przykład moje związki z Uniwersytetem Warszawskim, trwające ponad pół wieku, tworzą podstawy dumy i wiedzy, intelektualnej przygody i barwnej opowieści historycznej. Gdy sięgam do genezy uczelni i pokazuję jej rozkwit od lat dwudziestych XIX wieku, to mi się zdaje, że dzięki identyfikacji poprzez pamięć staję się sam autentycznym uczestnikiem wszystkich wielkich wydarzeń, które miały tu miejsce. Widzę nawet oczami wyobraźni młodego Fryderyka Chopina, gdy w Gmachu Audytoryjnym (Szkole Sztuk Pięknych) przygotowuje się do występu muzycznego w Kościele Wizytek z okazji obchodów święta Bożego Ciała.
Na zakończenie każdemu z rodaków, w tym polityków, radziłbym przeprowadzenie zwykłego ćwiczenia pamięciowego, na ile jego własna wiedza i tożsamość kształtuje się pod wpływem pamięci oficjalnej, jedynie prawdziwej, odgórnie zadekretowanej, by nie powiedzieć patetycznej i spektakularnej (choćby ceremonialne obchody różnych rocznic, na przykład „cudu nad Wisłą” czy klęski powstania warszawskiego), a na ile jest to wynik własnych poszukiwań „sanktuariów prawdy” i „pielgrzymowania” do miejsc niekoniecznie wpisanych w kanon patriotycznej symboliki. Jeśli nad tym choć przez chwilę przystaniemy, to okaże się, że zamiast sporu, czy zapraszać dzisiejszych Rosjan na obchody wyzwolenia Auschwitz spod barbarzyństwa hitleryzmu, ważniejsze jest memento w nas samych o sprawcach zagłady, którym wina nigdy nie powinna być odpuszczona i zapomniana.
Patrząc z perspektywy międzynarodowej, dzisiejszy świat podlega licznym aberracjom poznawczym. Selektywna pamięć rządzi umysłami ludzi, którzy w jednych narodach widzą tylko autokratów i zbrodniarzy, a w innych wyłącznie demokratów i oswobodzicieli. Okazuje się, że te role i wizerunki doskonale się mieszają. Jeśli nie możemy zapomnieć zbrodni hitlerowskich z czasów II wojny światowej i wypominamy dzisiaj zbrodnie rosyjskie na Ukrainie, to dlaczego tak miłosiernie podchodzimy do pamięci o wojnie wietnamskiej i horrendalnych zbrodniach dokonanych przez Amerykanów na narodach Indochin? Dlaczego Amerykanom nie pamiętamy całkiem niedawnych zbrodniczych wypraw do Iraku czy Afganistanu? A przecież można także przypominać historyczne zbrodnie belgijskie w Kongu, hiszpańskie w Ameryce, japońskie w Chinach i Korei itd. A co ze zbrodniczą polityką Izraela wobec Palestyny? Czy naprawdę dyktowana przez rządy interpretacja musi brać zawsze górę nad obiektywizmem i sprawiedliwym osądem? Jak zatem uniknąć ujarzmiania pamięci przez urzędową historię?
Prof. Stanisław Bieleń
Myśl Polska, nr 7-8 (11-18.02.2024)
