80 lat temu, 5 lub 6 marca 1942 roku – umarł z wycieńczenia więzień obozu KL Auschwitz prof. Roman Rybarski (1887-1942), jeden z najwybitniejszych przedstawicieli obozu narodowego, ekonomista i polityk. Nie był jedyną ofiarą pierwszego okresu wojny – Stronnictwo Narodowe poniosło ogromne straty właśnie w roku 1941 i 1942. Przypominam ten tragiczny epizod publikując fragment mojego tekstu pt. Działacze obozu narodowego – ofiary Akcji AB.
Władysław Jaworki, szef wydziału organizacyjnego Zarządu Głównego SN, pisał już po wojnie w swojej relacji: „W dniu 16 maja 1941 r. na terenie Warszawy zostało aresztowanych ponad 70 osób, w tym większość działaczy i członków Stronnictwa Narodowego. Zostali wtedy aresztowani: przewodniczący prezydium SN Trajdos Mieczysław, dwaj członkowie prezydium SN prof. Rybarski Roman i prof. Staniszkis Witold, członek zarządu głównego SN Niebudek Stefan, członek komendy głównej organizacji wojskowej SN Najmrodzki Leon, cały zarząd stołeczny SN na posiedzeniu w mieszkaniu prezesa Uhmy Tadeusza. Spośród członków zarządu stołecznego aresztowani zostali: wiceprezes Górecki Aleksander, kierownik wydziału propagandy Butler Wiktor i inni. Aresztowań dokonano w sobotę wieczorem i w nocy i przywieziono wszystkich na Pawiak. Na Pawiaku siedział już od grudnia [Stanisław] Piasecki, z którym mieliśmy stałą i dobrą łączność, tak że nawet Piasecki przysyłał z Pawiaka artykuły do „Walki”. Ja mieszkałem wtedy w Ożarowie pod Warszawą i tam już w niedzielę w południe otrzymałem od Piaseckiego dokładną listę aresztowanych. Była to największa wpadka Stronnictwa Narodowego w czasie wojny, jeżeli chodzi o ilość ludzi i ich stanowisk w organizacji. Kierownictwo centralne Stronnictwa Narodowego zostało rozbite, prezes aresztowany (…) W miesiąc później to jest w dniu 17 czerwca 1941 r. przyjechało gestapo do mnie do Ożarowa, ale cudem udało mi się uciec z mieszkania, a tego samego dnia został aresztowany w Warszawie czwarty członek prezydium SN Dębski Aleksander. Po mnie i po Dębskiego przyjechało gestapo z Poznania” [1].
Tym razem w ręce Gestapo trafili ludzie z pierwszego szeregu Stronnictwa Narodowego. Na pierwszym miejscu wymienić wypada prof. Romana Rybarskiego (1887-1942) i prof. Witolda T. Staniszkisa (1880-1941). Obaj należeli do elity obozu narodowego i zaliczani byli do tzw. frakcji starych, czyli działaczy odłamu liberalnego. Rybarski był wybitnym ekonomistą, ekspertem polskiej delegacji na konferencję pokojową w Paryżu w 1919 roku, autorem licznych prac z dziedziny ekonomii (np. Przyszłość gospodarcza świata) i myśli politycznej (Naród, jednostka, klasa), przeciwstawiał się tendencjom centralistycznym w polskiej gospodarce, czyli etatyzmowi oraz tendencjom antydemokratycznym we własnym obozie. Mimo to zachował swoją pozycję zarówno z ZLN, jaki SN. W latach 1928-1935 był posłem, kierując pracami Klubu Narodowego. Po wrześniu 1939 wchodził w skład Prezydium Zarządu Głównego SN [2]. Z kolei prof. Witold T. Staniszkis był agrotechnikiem, wykładowcą na SGGW, członkiem Ligi Narodowej od 1905 roku, posłem na Sejm RP od 1919 do 1935 roku. W SN pełnił funkcję skarbnika (1937-1939) i wiceprzewodniczącego Zarządu Głównego (1939-1941) [3].
Rybarski i Staniszkis zostali przewiezieni do KL Auschwitz w transporcie z dnia 24 lipca 1941 roku, otrzymali numery 18.599 i 18.62 [4]. Nie przetrwali długo – Staniszkis umarł 22 listopada 1941 roku, a Rybarski w lutym lub na początku marca 1942 [4]. Do KL Auschwitz trafił także sekretarz Zarządu Głównego SN Stefan Niebudek (1910-1943), który otrzymał numer obozowy 18.531. W obozie był czynny w konspiracji – padł ofiarą denuncjacji i został rozstrzelany 14 stycznia 1943 roku [5]. Nieco inny, ale także tragiczny los spotkał Prezesa Zarządu Głównego SN Mieczysława Trajdosa (1887-1942?). Trafił on do katowni w Forcie VII Cytadeli w Poznaniu i tam został zamordowany. Przewiezienie Trajdosa do Poznania wiązało się z tym, że operacja rozpracowania struktur konspiracyjnych SN zajmowało się Gestapo w Łodzi i Poznaniu (w związku z akcją likwidacji wielkopolskich struktur SN). Według niektórych informacji Trajdosa miano przesłuchiwać na okoliczność ewentualnej współpracy SN z Niemcami [6].
Obok działaczy szczebla centralnego do KL Auschwitz trafili w tym samym czasie także działacze stołecznego SN: prof. Tadeusz Uhma (1890-1942), były działacz ZMP „Zet”, po wrześniu 1939 roku prezes Zarządu Stołecznego SN (numer obozowy 18.650), Wiktor Butler (1904-1942), członek Zarządu Stołecznego SN, zaangażowany w działalność wydawniczą (numer obozowy 18.357) i Aleksander Górecki (ur. 1899), wiceprezes Zarządu Okręgu Stołecznego SN (numer obozowy 18.406). Uhma i Butler nie przeżyli obozu – pierwszy zmarł 15 marca 1942 roku, drugi 6 września 1942 roku [7]. Górecki był w KL Auschwitz czynnym członkiem konspiracji obozowej zorganizowanej przez działaczy SN, przeżył wojnę, zamieszkał w Mińsku Mazowieckim [8].
Majowe aresztowania kierownictwa SN w Warszawie zamknęły pierwszy okres działalności struktur obozu narodowego w latach 1939-1941. Zakończył się on tragicznie – faktyczną likwidacją ośrodka kierowniczego [9]. Straty jakie poniósł obóz narodowy w tym okresie wynikały z jednej strony z eksterminacyjnej polityki okupanta, który od samego początku wojny uznał działaczy obozu narodowego za największych wrogów III Rzeszy. Już jesienią 1939 roku na terenach przyłączonych do Rzeszy doszło do masowych mordów, których ofiarą padło wielu członków SN i innych organizacji narodowych. W latach 1940-1941, przede wszystkim w czasie trwania Akcji AB i tuż po jej formalnym zakończeniu – ofiarami terroru padli działacze dawnego RNR-Falanga i SN. Najbardziej bolesny cios Niemcy zadali obozowi narodowemu w maju i czerwcu 1941 roku doprowadzając do aresztowania władz centralnych SN i Okręgu Stołecznego. Zdecydowana większość aresztowanych nie przeżyła. Jedną z przyczyn katastrofy jaką było aresztowanie członków Zarządu Głównego SN a wcześniej działaczy SN z Krakowa i Tarnowa – było przekonanie, że niemiecka okupacja nie będzie odbiegać od tej, jaka miała miejsce w okresie I wojny światowej. Pomimo ostrzeżeń, jakimi były Sonderaktion Krakau i Akcja AB – nie zaostrzono zasad konspiracji, co umożliwiło Niemcom dosyć łatwe przeniknięcie do struktur SN w Poznaniu i w Warszawie. Dopiero po aresztowania większości członków Zarządu Głównego SN zmieniono zasady pracy konspiracyjnej, zwracając większą uwagę na bezpieczeństwo. Autorem tych nowych zasad pracy konspiracyjnej był Tadeusz Maciński „Prus”, który w roku 1942 przejął faktyczne kierownictwo Okręgu Stołecznego SN. Z jego pomysłów skorzystały też struktury centralne, w tym nowy Zarząd Główny SN [10].
Jan Engelgard
[1] W. Jaworski, Stronnictwo Narodowe w latach 1939-1945, maszynopis, s. 61.
[2] Na temat Rybarskiego ostatnio: J. Waskan, Idea państwa narodowego w myśli politycznej Romana Rybarskiego do 1939 roku, Bydgoszcz 2018, ss. 19-51 oraz Lista strat działaczy obozu narodowego w latach 1939-1955…, op. cit., ss. 271-273.
[3] Ibidem, ss. 282-282.
[4] P. Bibik, Polscy narodowcy…, op. cit. s. 117 i 119. Szczegółowo na temat ostatnich miesięcy ich życia w obozie: J. Ptakowski, Auschwitz bez cenzury i bez legend… ,op. cit. ss. 122-124. Nie jest znana dokładna data śmierci Rybarskiego, np. Jan Waskan na podstawie posiadanej relacji b. więźnia Stanisława Duńskiego podaje datę 17 na 18 lutego 1942 roku, podczas gdy w większości opracowań podaj się daty 3, 5 lub 6 marca 1942 roku: J. Waskan, Idea państwa narodowego w myśli politycznej Romana Rybarskiego, op. cit., s. 51.
[5] P. Bibik, Polscy narodowcy…, op. cit. ss. 113-114; Lista strat działaczy obozu narodowego w latach 1939-1955…, op. cit., ss. 230-231; J. Ptakowski, Auschwitz bez cenzury i bez legend…, op. cit. ss. 124-128. Tu szczegóły okoliczności śmierci Niebudka.
[6] Informacja od dr. Macieja Motasa przygotowującego biogram Mieczysława Trajdosa.
[7] P. Bibik, Polscy narodowcy…, op. cit. s. 95 i 121-122. W KL Auschwitz przebywał także syn prof. Tadeusza Uhmy Paweł ( ur. 1923), który został aresztowany razem z ojcem, Miał numer obozowy 18.649. Przeżył wojnę. Szczegóły ostatnich miesięcy życia prof. Tadeusza Uhmy: J. Ptakowski, Auschwitz bez cenzury i bez legend… ,op. cit. s. 136-137. Uhma był inwalidą, miał jedno sztuczne oko, które zmiażdżył mu w pierwszych dniach pobytu w obozie SS-man. Zginął zabity razem z innymi więźniami-inwalidami na bloku nr 11.
[8] J. Ptakowski, Auschwitz bez cenzury i bez legend… ,op. cit. s. 63.
[9] J.J. Terej, Rzeczywistość i polityka…, op.cit. s. 182.
[10] W. Jaworski, Stronnictwo Narodowe… , op. cit,, maszynopis, s. 83; J.J. Terej, Rzeczywistość i polityka…, op. cit. ss. 324-325; Krzysztof Kosiński, Ekonomia krwi. Z historii konspiracji narodowej w walczącej Warszawie 1939–1944–1990, Warszawa 2020, s. 112.
Koloryzacja zdjęcia Wiktor Piotr Chichel
