W dniu 1 sierpnia przypadała 77. rocznica wybuchu powstania warszawskiego. Stała się ona okazją do zorganizowania wystawy pod hasłem „Warszawskie dzieci pójdziemy w bój…” Plakaty powstania warszawskiego w zbiorach Muzeum Niepodległości w Warszawie”. Na przygotowaną wystawę w oparciu o zbiory własne wybrano 24 plakaty powstałe w latach 1944 – 2019. Reprezentują one różnych autorów i różne style artystyczne.
Pierwsze plakaty poświęcone powstaniu warszawskiemu, ukazały się jeszcze podczas działań wojennych. Z roku 1944 pochodzą trzy spośród posiadanych przez Muzeum Niepodległości. I to one otwierają przygotowaną wystawę. Pierwszy został opublikowany w Warszawie, dwa pozostałe w Wielkiej Brytanii. Ten wydrukowany w okupowanej Warszawie ma dwóch autorów. Są nimi Mieczysław Jurgielewicz i Edmund Burke. W czasie okupacji obaj byli żołnierzami Armii Krajowej, którzy na potrzeby walki z okupantem oddali swój artystyczny talent. Mieczysław Jurgielewicz ps. „Narbutt” kierował Referatem Graficznym Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK. Edward Burke ps. „Edmund”, „Plastyk” działał w Akcji „N”. W chwili wybuchu powstania na zlecenie IV Wydziału Prasowo-Wydawniczego Biura Informacji i Propagandy AK wspólnie przygotowali plakat Do Broni W Szeregach AK. Dwa kolejne powstały w Wielkiej Brytanii. Jak wynika z treści hasła musiały powstać już po upadku zrywu powstańczego czyli jesienią 1944 roku. Na obu widnieje hasło Warsaw – August – September – 1944 a odróżnia je grafika. W pierwszym z plakatów autor wykorzystał postać Chrystusa w Koronie Cierniowej dźwigającego Krzyż. Jest to bezpośrednie nawiązanie do rzeźby Chrystusa znajdującej się na przedprożu kościoła św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu.
Drugi z wydanych w Anglii plakatów zawiera to samo hasło, lecz jego grafika jest zupełnie inna. 3/4 powierzchni wypełnia brązowe pole, na którego szczycie znajduje się sylwetka upadającego człowieka bez twarzy. To zapewne w zamyśle artysty postać-symbol każdego powstańca. Dodatkowej wymowy temu przedstawieniu nadają słowa w języku angielskim – Their Fight Is Your Fight/ Their Freedom Your Freedom co się tłumaczy „Ich walka jest Twoją walką/ Twoja wolność jest Ich wolnością”. Zapis ten stanowi nawiązanie (parafrazę) do hasła z XIX wiecznej tradycji powstaniowej – Za Waszą i Naszą wolność. Autorem obu tych plakatów jest mieszkający od 1936 roku w Londynie Marek Żuławski, wywodzący się z niezwykle zasłużonej dla polskiej kultury rodziny. Tam zajmował się malarstwem sztalugowym i ściennym a także grafiką i rysunkiem.
Okres powojenny nie sprzyjał tej formie upamiętniania czynu powstańczego z 1944 r. na taką skalę, jakiej spodziewaliby się jego uczestnicy. I choć nieśmiało, bez większej „pompy” wspominano o tych wydarzeniach, to jednak atmosfera polityczna powodowała, że prezentacja zagadnień historycznych w odniesieniu do powstania i jego uczestników była co najmniej skromna. Dlatego też w dorobku artystycznym największych polskich artystów, którzy działali w latach 60. i 70. trudno odnaleźć prace nawiązujące do powstania warszawskiego.
Sytuacja ta miała również wpływ na pomijanie go (przemilczanie) również w tej formie wyrazu plastycznego jakim jest plakat. Dopiero przełom polityczny jaki nastąpił w latach 80. XX w. spowodował zmianę tej sytuacji. O pamięć powstania warszawskiego coraz śmielej, coraz głośniej upominali się żyjący jeszcze uczestnicy tych wydarzeń. Wspierały ich środowiska patriotyczne, które domagały się przywrócenia pamięci o warszawskim zrywie powstańczym. Tego procesu nie był w stanie przerwać również wprowadzony 13 grudnia 1981 roku stan wojenny. Paradoksem był fakt, że historia powstania warszawskiego była propagandowo wykorzystywana zarówno przez opozycję, jak również władze oficjalne ówczesnego PRL-u. Po roku 1989 zaczęły powstawać liczne plakaty dotyczące powstania warszawskiego i informujące o formach jego upamiętnienia. Były lata, w których powstawało kilka takich prac. Rekordowym pod tym względem był rok 2004, z którego pochodzi aż 8 plakatów. Trudno się temu dziwić, skoro wówczas przypadała 60. rocznica wybuchu powstania.
W posiadanej przez Muzeum Niepodległości kolekcji na temat powstania warszawskiego pierwszy stworzony po wojnie pochodzi z roku 1969. Przygotował go Jacek Kufirski, wówczas student 5 roku warszawskiej ASP. Opracowana przez niego praca łączy formę plakatu i afisza informacyjnego. Na podstawie zamieszczonych na nim zapisów można przypuścić, że odnosi się on do wystawy pamiątek i dokumentów powstańczych. Niestety nie znalazła się na nim żadna informacja co do miejsca i terminu tej wystawy. Kolejne powstały w latach 1979-2019. Wśród autorów tych prac, najbardziej znanymi są wspomniany już powyżej Tadeusz Ciałowicz i Mieczysław Wasilewski oraz Andrzej Pągowski. Wiele spośród pozostałych prac jest niesygnowanych lub ich twórcami są artyści wówczas młodego pokolenia.
Plakaty z tego czasu mają dwojaki charakter. Pierwsza grupa to typowe opracowania plakatu – krótkie hasło, odpowiednio dobrana i skomponowana ilustracja. Druga to afisze informacyjne o działaniach kulturalnych mających na celu upamiętnienie powstańców. Składają się na nie koncerty, wystawy a także informacje Społecznego Komitetu Budowy Pomnika Bohaterów Powstania Warszawskiego 1944. Jest również jeden plakat promujący książkę – antologię poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego Kiedy miłość śmiercią się stała… Jest tu również plakat odnoszące się do filmu o powstaniu warszawskim noszącego tytuł „63 dni chwały”. A za pewnego rodzaju ciekawostkę uznać należy plakat informujący o statku m/s „Powstaniec Warszawski” zbudowany w Stoczni Szczecińskiej.
Zaprezentowane plakaty zostały przygotowane na okoliczność różnych przedsięwzięć (działań) mających upamiętnić powstanie warszawskie. Pośród nich znajdują się prace informujące o wystawach m. in. w Muzeum Warszawy no i oczywiście Muzeum Powstania Warszawskiego. Warto zwrócić uwagę, że w tej grupie jest również plakat informujący o wystawie przygotowanej w 2019 roku przez warszawskie Muzeum Niepodległości.
Jedną z wystaw promowanych przez plakat jest przygotowana w 1999 r. i zatytułowana „Powstanie Warszawskie w oczach świata”. Było to wspólne przedsięwzięcie Biblioteki Narodowej oraz Archiwum Polski Podziemnej 1939-1956. Żeby uwiarygodnić ten temat, nieznany autor jako stronę graficzną wykorzystał wizerunek jednego z plakatów Marka Żuławskiego z 1944 r. Swoistym dopełnieniem tego plakatu jest zamieszczony obok a wydany w Chicago i reklamujący spektakl polonijnego kabaretu „Bocian – Sceny Poezji w Chicago”. Reklama ta dotyczyła spektaklu „Ocalić od zapomnienia” przygotowanego z okazji 60. rocznicy wybuchu powstania warszawskiego. A jako ilustracja została wykorzystana grafika przedstawiająca widziany przez okno, znad lufy karabinu maszynowego Plac Zamkowy w Warszawie.
To wydarzenie historyczne tak znamienne dla miasta i państwa polskiego, musiało czekać aż 45 lat na monument, który w sposób godny upamiętnia tamten zryw powstańczy. Co prawda w 1983 roku został odsłonięty Pomnik Małego Powstańca autorstwa Jerzego Jarnuszkiewicza, ale z jednej strony dotyczył on określonej grupy powstańców, tych najmłodszych. Ponadto nie był on wystarczającym upamiętnieniem tych wydarzeń. Dopiero 1 sierpnia 1989 roku na Placu Krasińskich został odsłonięty pomnik oddający zarówno swoją wielkością, jak również przedstawieniem właściwy hołd powstańcom. Część środków na budowę tego pomnika pozyskano ze składek społecznych. Na jej potrzeby Społeczny Komitet Budowy Pomnika opublikował dwa plakaty. Oczywiście musiały one znaleźć się na przygotowanej wystawie. Pierwszy powstał już w 1981 roku, a jego autorem jest Julian Żebrowski. Jego forma jest bardzo skromna (również pod względem formatu), jakby nieśmiała. Ale w treści zostały zacytowane bardzo ważne słowa wypowiedziane przez Stefana kardynała Wyszyńskiego: „Jeśli ludzie zapomną, kamienie wołać będą”. Drugi jest już znacznie „odważniejszy” zarówno w wyrazie plastycznym jak i formacie. Jego głównym przesłaniem jest apel Społecznego Komitetu – „Złóż dar na budowę pomnika!”. Skoro mowa o zbiórce środków na obu nie mogło zabraknąć informacji o numerze konta bankowego, na które należy wpłacać darowizny.
W minionych latach ukazywały się również plakaty, a w zasadzie afisze informujące o różnorodnych imprezach – uroczystych koncertach – mających na celu upamiętnienie tamtych wydarzeń. Zadbały o to również różne środowiska. Prym w tym zbiorze wiedzie Oddział Dolnośląski Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej. Jednym z jego członków był wybitny artysta, o którym już wcześniej była mowa – Tadeusz Ciałowicz. Na wystawie znalazły się trzy jego prace.
W praktyce muzealnej, wystawienniczej dzieje się tak, że wystawa staje się doskonałą okazją do wzbogacenia posiadanych już kolekcji. Z podobnym przypadkiem mamy do czynienia przy okazji omawianej wystawy. Kolekcja plakatów Muzeum Niepodległości wzbogaciła się o pracę autorstwa Ryszarda Kai, znanego z cyklu plakatów Polska. Ten nieżyjący już artysta stworzył plakat „Powstanie Warszawskie Warsaw Uprising/1944”. Ważną informacją jest fakt, ze powstał on w 2017 r. bez niczyjej inspiracji, a wyłącznie z „potrzeby serca artysty”, który również prywatnie go wydrukował. Całość plakatu zamyka się w rysunku – odwzorowania gołębia pokoju Pabla Picassa. Różnica polega na tym, że ten wzlatujący ptak płonie. Do swojego pierwowzoru nawiązuje również tło plakatu. Oryginał rysunku powstał na tynku jednego z warszawskich budynków. Dlatego tło plakatu ma barwę zbliżoną do muru.
O roli tych wydarzeń nie zapominają również mieszkańcy poszczególnych dzielnic Warszawy. Swoje plakaty przygotowało np. Stowarzyszenie Sąsiedzkie Włochy oraz Urząd Dzielnicy Bemowo. Oczywiście nie można tutaj zapomnieć o mieszkańcach Starówki których upamiętnia wizerunek Małego Powstańca oraz hasło Dzień Starówki 2006 13 VIII 1944. O najmłodszych powstańcach nie zapomniał również Związek Harcerstwa Polskiego, który w roku 2004 wydał plakat przypominający o ich udziale w powstaniu.
Różnorodność form graficznych plakatów dotyczących powstania warszawskiego, instytucji sprawczych inicjujących ich przygotowanie i druk oraz wielu autorów, którzy otrzymali szansę na wykonanie pracy na ten temat daje niezwykle ciekawy przekrój wizji artystycznych. W przekazie graficznym znajdujemy te same elementy – symbol Polski Walczącej, biało-czerwona opaska powstańcza oraz mniej lub bardziej schematycznie zarysowana sylwetka (postać) powstańca. Na wielu plakatach autorzy wykorzystywali również motyw ruin miasta.
Wszystkie te elementy zostały zaprojektowane w różnych układach kompozycyjnych. Pomimo tych wspólnych elementów powstałe przy ich wykorzystaniu prace o zróżnicowanym charakterze. Możemy wyróżnić ich dwie kategorie. Pierwszą cechuje znacznie rozbudowana, wieloelementowa grafika. Drugi rodzaj to prace o niezwykle skromnej, wręcz ascetycznej formie. A to wcale nie umniejsza ich walorów informacyjnych czy artystycznych. Wszystkie one podkreślają znaczenie owych 63 dni powstania i dowodzą starań o ich upamiętnienie.
Andrzej Kotecki
Wystawa „Warszawskie dzieci pójdziemy w bój…”. Powstanie warszawskie w plakacie ze zbiorów Muzeum Niepodległości w Warszawie jest prezentowana w Galerii Plakatu Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej ul. Skazańców 25 w dniach od 30 VIII do 3 X 2021 r. w godzinach otwarcia Muzeum (10.00-17.00).
Myśl Polska, nr 33-34 (15-22.08.2021)
