2 grudnia 2020 r. zmarł w Warszawie w wieku 91 lat prof. Ryszard Szawłowski, ps. Karol Liszewski (1929-2020) – politolog, historyk, specjalista z zakresu prawa międzynarodowego, zajmujący się m.in. prawno-historycznym badaniem zagadnienia ludobójstwa.
Ryszard Szawłowski urodził się 23 listopada 1929 r. w Wilnie. Po wojnie ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie podjął pracę naukową na tym wydziale oraz w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Łodzi, gdzie zajmował się prawem konstytucyjnym. W 1959 r. uzyskał doktorat z prawa na Uniwersytecie Warszawskim. W tym też czasie opublikował na Zachodzie krytyczny artykuł o finansach PRL. Spotkało się to z atakami ze strony Ministerstwa Finansów PRL i uniemożliwiło mu dalszą karierę naukową w kraju. W tej sytuacji wyemigrował na Zachód. W latach 1961-1964 był stypendystą Fundacji im. Aleksandra von Humboldta w RFN i prowadził badania nad prawem finansowym.
Od 1966 do 1977 r. pracował jako profesor nauk politycznych na Uniwersytecie Calgary w Kanadzie. Po 1977 r. działał jako niezależny uczony (private scholar). Współpracował z Federalnym Instytutem Sowietologii w Bonn i prowadził samodzielne prace badawcze w około 30 krajach. Wykładał też na szkockim Uniwersytecie w Glasgow, Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie w Londynie, w roku akademickim 1983/1984 na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (prawo międzynarodowe), a po 1989 r. na Uniwersytecie Humboldtów w Berlinie i Uniwersytecie Łódzkim. Był członkiem Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie.
Do najważniejszych osiągnięć prof. Szawłowskiego należy opracowanie historii najwyższych organów kontroli państwowej w Polsce, zainicjowanie nowej dyscypliny naukowej w zakresie finansów i prawa finansowego organizacji międzynarodowych, rozwijanie badań nad zagadnieniem ludobójstwa, które zainicjował w latach 40-tych XX w. Rafał Lemkin (1900-1959) oraz stworzenie terminu „genocidium atrox” jako kwalifikowanej formy ludobójstwa.
Główne publikacje prof. Szawłowskiego, związane z wymienionymi dziedzinami, to: „The System of the International Organizations of the Communist Countries” (Kluwer Law International 1976), „Die Berichte der osteuropäischen Staaten zur Verwirklichung des Internationalen Paktes über bürgerliche und politische Rechte. Eine Analyse anhand des polnischen Beispiels” (Köln 1980), „Prawa człowieka a Polska” (Londyn 1982), dwutomowa „Wojna polsko-sowiecka 1939 r.” (wydana w 1986 r. w Londynie pod pseudonimem Karol Liszewski i pod własnym nazwiskiem w 1995, 1996 i 1997 r. w Warszawie), „Najwyższe państwowe organy kontroli II Rzeczypospolitej: Najwyższa Izba Kontroli Państwa 1919-1921 i Najwyższa Izba Kontroli 1921-1939” (Warszawa 1991), „Najwyższe państwowe organy kontroli w Polsce w XIX wieku: Główna Izba Obrachunkowa Księstwa Warszawskiego oraz Izba Obrachunkowa i Najwyższa Izba Obrachunkowa Królestwa Polskiego” (Warszawa 1999), „Najwyższa Izba Kontroli na Uchodźstwie 1940-1945/1991” (Warszawa 2004), „Rafał Lemkin. Biografia intelektualna” (Warszawa 2020).
Przez ostatnie ponad 20 lat prof. Szawłowski był niestrudzonym badaczem życia i dokonań Rafała Lemkina – polskiego i amerykańskiego prawnika karnisty żydowskiego pochodzenia, twórcy pojęcia „ludobójstwo” (łac. genocidium, ang. genocide) oraz głównego autora konwencji ONZ w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, podpisanej w Nowym Jorku 9 grudnia 1948 r. i nazywanej Konwencją Lemkina.
Lemkin przedstawił swoje poglądy na nowy typ zbrodni przeciw ludzkości w wydanej w 1944 r. książce „The Axis Rule in Occupied Europe (Rządy Osi w okupowanej Europie)”. Tam użył po raz pierwszy terminu „genocidium”, który zdefiniował jako zorganizowane działania, mające na celu zniszczenie narodu lub grupy etnicznej poprzez dezintegrację instytucji, kultury, języka, świadomości narodowej i religijnej, gospodarczych podstaw egzystencji, a następnie pozbawienie ludzi bezpieczeństwa, wolności, zdrowia, godności i ostatecznie życia. Artykuł II Konwencji Lemkina zdefiniował ludobójstwo jako czyn „dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, poprzez: zabójstwa członków grupy, spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy, rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego, stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy, przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy”.
Definicję tę powtórzył Artykuł 6 Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego z 17 lipca 1998 r. Pierwotny projekt Konwencji Lemkina, jeszcze z 1946 r., do ludobójstwa zaliczał również „zbrodnie popełnione z przyczyn politycznych”, lecz sformułowanie to zostało usunięte z powodu nacisków stalinowskiego Związku Radzieckiego.
Badania, które zapoczątkował Lemkin nad ludobójstwem jako zagadnieniem prawnym, socjologicznym i historycznym kontynuowało wielu uczonych. Należał do nich m.in. francuski politolog Alaine Besançon, który stwierdził, że „ludobójstwo w sensie właściwym, w odróżnieniu od zwykłej rzezi, żąda następującego kryterium: jest to rzeź zamierzona w ramach ideologii, stawiającej sobie za cel unicestwienie części ludzkości dla wprowadzenia własnej koncepcji dobra. Plan zniszczenia ma obejmować całość określonej grupy, nawet jeśli nie zostaje doprowadzony do końca w rezultacie niemożliwości materialnej czy zwrotu politycznego”.
Najwybitniejszym polskim lemkinologiem był Ryszard Szawłowski. Owocem jego studiów nad postacią i myślą Lemkina stała się wydana tuż przed śmiercią obszerna publikacja „Rafał Lemkin. Biografia intelektualna”. Ale owocem tych studiów stało się również zdefiniowanie, w oparciu o poglądy Lemkina, zbrodni popełnionych na Polakach przez nacjonalistów ukraińskich jako „genocidium atrox” – ludobójstwa okrutnego, zwyrodniałego. W artykule „Trzy ludobójstwa”, opublikowanym w dodatku historycznym IPN nr 3 do „Naszego Dziennika” z 28 marca 2008 r. oraz w hasłach „Ludobójstwo” i „Ludobójstwo porównawcze na Polakach 1939-1945/47”, opublikowanych w tomie XI „Encyklopedii białych plam”, prof. Szawłowski pokazał ludobójstwo ukraińskie na tle porównawczym z ludobójczymi zbrodniami radzieckimi (operacja polska NKWD z lat 1937-1938, zbrodnia katyńska, deportacje z lat 1940-1941 i in.) oraz niemieckimi (Sonderaktion Krakau, Intelligenzaktion, akcja AB, deportacje Polaków do obozów koncentracyjnych, masowe egzekucje, wysiedlenia i in.).
Prof. Ryszard Szawłowski
W rezultacie tego porównania postawił tezę o równorzędności zbrodni przeciw ludzkości popełnionych przez nacjonalistów ukraińskich ze zbrodniami popełnionymi przez III Rzeszę i ZSRR, przy nadaniu zbrodniom ukraińskim kwalifikacji wyższej od zbrodni nazistowskich i stalinowskich na Polakach. O takim zakwalifikowaniu zbrodni nacjonalistów ukraińskich decydują, jego zdaniem, następujące czynniki: ludobójstwo ukraińskie było realizowane w postaci natychmiastowej eksterminacji fizycznej wszystkich Polaków, od niemowląt po starców; zbrodnie nacjonalistów ukraińskich były połączone ze stosowaniem najbardziej barbarzyńskich tortur; oprócz UPA w ludobójstwie na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej brały udział szerokie rzesze ukraińskiej ludności wiejskiej, zindoktrynowanej i zmobilizowanej do tych działań przez banderowców; miało miejsce szczególnie barbarzyńskie traktowanie przez sprawców mieszanych małżeństw polsko-ukraińskich, którego nie spotykamy np. w traktowaniu przez sprawców radzieckich małżeństw polsko-rosyjskich; w przypadku zbrodni niemieckich i radzieckich sprawcami byli funkcjonariusze państwowego aparatu okupacyjnego, natomiast ludobójstwo ukraińskie zostało dokonane przez byłych obywateli polskich; miała i ma miejsce negacja przez stronę ukraińską, zarówno nacjonalistów ukraińskich od momentu dokonania zbrodni, jak i państwo ukraińskie po 1991 r., zbrodniczego charakteru ideologii nacjonalizmu ukraińskiego oraz popełnionego przez nacjonalistów ukraińskich ludobójstwa na Polakach.
W zakończeniu artykuł „Trzy ludobójstwa” prof. Szawłowski stwierdził: „W każdym razie wynik przeprowadzonej komparatystyki jest jednoznaczny: ludobójstwo ukraińskie na Polakach pod względem swej bezwzględności i barbarzyństwa, a po jego dokonaniu – do dziś – ze względu na zaprzeczenia lub co najmniej grubymi nićmi szyte relatywizowanie i wykręty – znacznie »przewyższa« ludobójstwa niemieckie i sowieckie. Szczególnie obciążające Ukraińców są masowo stosowane na Polakach – jako »dodatek« do mordów – okrutne, sadystyczne tortury. Dlatego już w 2003 r. wysunąłem nową koncepcję kwalifikowanej formy ludobójstwa, proponując dla niej termin łaciński GENOCIDIUM ATROX– genocyd okrutny, okropny, dziki, straszny. Zachęcam moich kolegów zachodnich, zajmujących się problematyką ludobójstwa, do uznania kwalifikowanej formy genocydu i wprowadzenia jej do literatury przedmiotu. Kategoria genocidium atrox pasuje zresztą także do niektórych wydarzeń współczesnych, jak obecne ludobójstwo w sudańskim Darfurze”.
Odważne i bezkompromisowe stanowisko prof. Ryszarda Szawłowskiego w kwestii kwalifikacji prawnej ludobójstwa dokonanego na Polakach przez nacjonalistów ukraińskich zostało zignorowane z przyczyn politycznych przez polską klasę polityczną i jej zaplecze intelektualno-medialne. Nie tylko zignorowane, ale niekiedy wręcz zanegowane. W 2014 r., w kontekście ówczesnych wydarzeń na Ukrainie, padło przecież wezwanie ze strony znanego intelektualisty i weterana Komitetu Obrony Robotników, by Roman Szuchewycz (twórca i dowódca UPA) stał się „również dla Polaków postacią o cechach bohatera” na bazie antykomunizmu i antysowietyzmu (antyrosyjskości).
Prawda, która staje się ofiarą polityki, nie przestaje jednak być prawdą. Nie traci swojej słuszności. Zmarły prof. Szawłowski stał jako naukowiec po stronie prawdy i tym samym przeciw kreowanemu przez miarodajne czynniki polityczne w Polsce relatywizmowi moralnemu w podejściu do historii i współczesności stosunków polsko-ukraińskich. Za to należą mu się ogromne słowa uznania oraz pamięć.
Bohdan Piętka
Myśl Polska, nr 5-6 (31.01-7.02.2021)
