Władze zaborcze i okupacyjne, które w przeszłości panowały na terenach Rzeczypospolitej za jeden z podstawowych celów stawiały sobie eliminację polskich elit politycznych i intelektualnych. W latach zaborów, często doprowadzały do sytuacji, zmuszających wielu Polaków do emigracji politycznej.
W przypadku zaborcy rosyjskiego dodatkową groźbę stanowiło zsyłanie niepokornych na syberyjską katorgę lub zesłanie w głąb Rosji, najczęściej do jej guberni azjatyckich na przymusowe osiedlenie. Politykę eksterminacyjną jako jeden z celów swoich działań w stosunku do narodu polskiego, założył również okupant radziecki oraz niemiecki podczas II wojny światowej. Obaj w tych poczynaniach byli konsekwentnie bezwzględni.
W historii II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej na ziemiach polskich jedna z je form otrzymała miano „Akcji AB”, co stanowi skrót od niemieckiej nazwy Außerordentliche Befriedungsaktion. Pragmatyczni Niemcy przygotowywali się do niej z zimnym wyrachowaniem i metodyka godna lepszej sprawy. Na początku marca 1940 r. w Warszawie odbyło się spotkanie niemieckich władz GG, na której przygotowano scenariusz tych działań eksterminacyjnych. Obecny na nim gubernator Hans Frank oświadczył: „Żyjemy w czasie wojny, żyjemy również w stanie niesłychanie ciężkiego konfliktu z fanatycznym narodem, który poprzysiągł nam śmierć”.
Oświadczył również, że aby zachować kontrolę nad okupowaną Polską konieczna będzie kontrola lub eliminacja osób wchodzących w skład trzech grup społecznych: inteligencji, Kościoła i tzw. aktywnej polskości. Tego ostatniego określenia użył zapewne w stosunku do coraz bardziej rozwijającego się w stosunku do okupanta ruchu oporu. Cała akcja została przeprowadzona na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Rozpoczęta w maju i trwająca do lipca 1940 r. przyniosła straty w liczbie około 6500 zatrzymanych i zlikwidowanych osób. Jak „obiecali” tak też się stało. W tej grupie znaleźli się przedstawiciele polskich elit politycznych i intelektualnych oraz właz samorządowych. A przecież nie było to pierwsze działanie okupanta w tym zakresie. Była to kontynuacja „Inteligentzaktion”, którą najeźdźca prowadził natychmiast po wkroczeniu natychmiast na zajmowanych przez siebie terenach Górnego Śląska, Pomorza i Wielkopolski. Te jako pierwsze znalazły się pod okupacją niemiecką. Tam też od pierwszych dni Niemcy prowadzili w stosunku do ludności polskiej politykę eksterminacyjną. Niejednokrotnie wkraczali na te tereny wyposażeni we wcześniej przygotowane listy proskrypcyjne. „Akcja A-B” z maja – lipca 1940 roku ograniczała się do terenów, na których okupant „zorganizował” Generalne Gubernatorstwo.
W maju 2020 roku minęła 80. rocznica przeprowadzenia tej akcji. Rocznica ta nie mogła przejść uwadze pracownikom warszawskiego Muzeum Niepodległości. W celu upamiętnienia została przygotowana konferencja „Wokół akcji AB. Represje niemieckie w pierwszych latach okupacji”. W założeniu organizatorów podstawowym celem było z jednej strony przypomnienie tych tragicznych miesięcy. Z drugiej przedstawienie tych wydarzeń miało pokazać jak szeroki zasięg zarówno ludnościowy, jak i terytorialny maiły te działania eksterminacyjne okupanta.
Oczywiście każda taka konferencja powinna zacząć się od przedstawienia zagadnień o charakterze ogólnym. W tym przypadku przygotowania takiego wprowadzenia podjął się prof. Piotr Madajczyk („Eksterminacja polskiej warstwy przywódczej pod okupacją niemiecką w pierwszych latach wojny”). Kolejne referaty (artykuły) mają już charakter szczegółowy. Odnoszą się one do różnych regionów, grup społecznych i osób. Ważna rola w tej historii przypadła warszawskiemu więzieniu Pawiak (Joanna Gierczyńska, „Kobiety – więźniarki Pawiaka, ofiary Akcji AB”, Robert Hasselbusch, „Wizyta Heinricha Himmlera na Pawiaku w świetle wspomnień byłych więźniów”). Nic też dziwnego, że pierwsze trzy opracowania dotyczą tego miejsca. Jedno z tych wystąpień zostało poświęcone kobietom – ofiarom „Akcji AB” uwięzionym na Pawiaku. Jest to dowód, że dla niemieckich oprawców płeć nie miała żadnego znaczenia.
Kolejne opracowania odnoszą się do różnych regionów opanowanych przez hitlerowców. Na tej liście znalazł się Kraków, Wielkopolska, Pomorze – poprzez pierwszy uruchomiony na ziemiach polskich obóz Stutthof a także region radomski. Brakuje jedynie Górnego Śląska.
Na wstępie była również mowa, że oprawcy w czasie realizacji swoich planów w tym przypadku nie zważali na poglądy polityczne. Dowodem na takie postępowanie jest opublikowany tekst poświęcony działaczom obozu narodowego, którzy stali się ofiarami tej akcji (Jan Engelgard, „Działacze obozu narodowego – ofiary Akcji AB”). Kolejnym elementem tej historii są działacze samorządowi. Również ta grupa społeczno-zawodowa stanowiła zagrożenie dla polityki okupanta i trzeba było ją definitywnie wyeliminować. Jej przedstawicielem jest postać Jana Pohoskiego (Beata Michalec, „W cieniu prezydenta – Jan Pohoski”), wiceprezydenta miasta stołecznego Warszawy, bliskiego współpracownika prezydenta Stefana Starzyńskiego. Aresztowanie Jana Pohoskiego miało miejsce wiosną 1940 r.
Z oczywistych przyczyn – pandemii COVID-19 – zaplanowana konferencja nie mogła się odbyć. Pewnym zadośćuczynieniem wobec zainteresowanych tym tematem stało się opublikowanie przygotowanych referatów. Podobnie jak w przypadku nieczynnych wystaw muzealnych tak i w przypadku odwołanych konferencji, nic nie jest w stanie zastąpić spotkania „na żywo” z prelegentami. Nic bowiem nie zastąpi wysłuchania referatu wygłoszonego nawet w skrócie lub bezpośredniej dyskusji nad wygłoszonymi referatami. Dobrze się więc stało, że udało się je opublikować jako materiały pokonferencyjne.
Tą drogą zachęcamy wszystkich zainteresowanych tym tematem do sięgnięcia do zaprezentowanej tutaj najnowszej publikacji Muzeum Niepodległości w Warszawie. Wypada zatem Państwa zaprosić do skorzystania z oferty księgarni Internetowej Muzeum.
Andrzej Kotecki
„Wokół Akcji AB. Represje niemieckie w pierwszych latach okupacji”, (Redakcja naukowa: Joanna Gierczyńska, Tadeusz Skoczek), Warszawa 2020, ss. 401.
Zamówienia: https://ksiegarnia.muzeum-niepodleglosci.pl/
