„Partia marksistowska musi być partią narodową. Upraszczając zagadnienie można by powiedzieć, że partię naszą należy nauczać marksizmu polskiego”. (1)
Władysław Gomułka
W dniu 6 lutego 1905 roku urodził się Władysław Gomułka „Wiesław” – działacz ruchu robotniczego, jeden z przywódców Polskiej Partii Robotniczej oraz wieloletni I sekretarz KC PZPR. Upływająca właśnie rocznica urodzin „Wiesława” co prawda nie jest okrągła, ale z całą pewnością godna jest odnotowania, jak również winna skłaniać do refleksji nad jego rolą w najnowszej historii Polski. W III RP postać Władysława Gomułki oceniana jest zazwyczaj przez pryzmat „antykomunistycznych” fobii i resentymentów, z pominięciem uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych, w których przyszło mu podejmować polityczne decyzje.
W szczególności obarcza się Gomułkę odpowiedzialnością za wydarzenia marcowe w 1968 roku oraz tragiczne zdarzenia na Wybrzeżu w grudniu 1970 roku. Jednocześnie skrzętnie pomija się jego niepodważalne zasługi, jak chociażby rolę w odwilży październikowej, czy udział w podpisaniu traktatu o normalizacji stosunków z RFN, na podstawie którego strona niemiecka uznała granice na Odrze i Nysie. Nie jest przedmiotem niniejszego artykułu całościowe analizowanie życiorysu Władysława Gomułki, jak również badanie przyczyn i uwarunkowań jego politycznych wyborów. Chodzi jedynie o wskazanie tych okoliczności i faktów, które potwierdzają łączenie przez niego wątków klasowych i narodowych, co z całą pewnością odbiegało od założeń tradycyjnie pojmowanej ideologii marksistowskiej. Podobną tendencję zauważymy również w przypadku reprezentantów frakcji „partyzantów” w obrębie PZPR, a w późniejszym okresie wśród działaczy Zjednoczenia Patriotycznego „Grunwald”.
***
Już w okresie międzywojennym w Komunistycznej Partii Polski zarysował się podział na „większościowców” i „mniejszościowców”. Choć Władysław Gomułka był już wtedy rozpoznawalnym i zaufanym funkcjonariuszem partyjnym, to jednak nie należał do kręgów kierowniczych KPP na szczeblu krajowym i nie miał większego wpływu na decyzje podejmowane przez partię. W czasie II wojny światowej główną linią podziału w środowisku komunistycznym był podział na „krajowców” i „zagraniczników”. Ci pierwsi działali na terenie okupowanej Polski, tworząc w styczniu 1942 roku Polską Partię Robotniczą oraz jej zbrojne ramię – Gwardię Ludową (następnie Armię Ludową). Drugą grupę stanowili działacze przebywający podczas wojny na terenie Związku Radzieckiego – zgrupowani w Związku Patriotów Polskich oraz w Centralnym Biurze Komunistów Polski.
W czasie wojny Władysław Gomułka przebywał najpierw w Białymstoku i Lwowie, a w 1941 roku powrócił na tereny Podkarpacia, gdzie zakładał komórki Polskiej Partii Robotniczej. W 1942 roku na prośbę Pawła Findera przyjechał do Warszawy, gdzie objął funkcję I sekretarza Komitetu Warszawskiego PPR. Po aresztowaniu Findera w 1943 roku Gomułka stanął na czele PPR. Piastując to stanowisko Gomułka wykazał się znaczną samodzielnością i dystansem zarówno wobec struktur komunistycznych formowanych na terenie ZSRR, jak i wobec samego kierownictwa radzieckiego. Z inspiracji Gomułki została utworzona Krajowa Rada Narodowa, będąca namiastką polskiego parlamentu w okupacyjnej Polsce. Nastąpiło to bez zgody Józefa Stalina i centrali w Moskwie. Intencją Gomułki było powołanie organu decyzyjnego na terenie kraju bez ingerencji czynników zewnętrznych – „Tworząc KRN, PPR wychodzi z założenia, że w sprawach dotyczących kraju mogą decydować tylko czynniki wyłonione w kraju lub przez kraj powołane” (2). Taka postawa wzbudziła nieufność kierownictwa radzieckiego, czego przejawem było wstrzymanie przekazywania środków finansowych na rzecz PPR oraz sprzętu wojskowego na rzecz GL/AL. Potwierdzeniem tego były animozje w terenie, między innymi konflikt między dowódcą lubelskiego obwodu GL Mieczysławem Moczarem, a „wysłannikiem Moskwy” Leonem Kasmanem.
Samodzielność Władysława Gomułki wobec kierownictwa radzieckiego zaznaczyła się również bezpośrednio po II wojnie światowej. „Wiesław” obok funkcji partyjnych sprawował również stanowiska państwowe – był wicepremierem i ministrem ziem odzyskanych, dając się poznać w tej roli jako sprawny administrator. Władysław Gomułka był inicjatorem koncepcji „polskiej drogi do socjalizmu”, uwzględniającej polską specyfikę i rodzimą tradycję. Wychodząc z tych przesłanek sprzeciwiał się między innymi kolektywizacji rolnictwa i nacjonalizacji drobnej własności. Krytykował samowolę organów bezpieczeństwa, podkreślając że władza ludowa nie może ograniczać się jedynie do represji wobec przeciwników politycznych, lecz winna podejmować działania w celu zdobycia rzeczywistego poparcia społecznego.
Gomułka dążył do poszerzenia bazy politycznej nawet o środowiska odległe od marksizmu, czego przykładem było nawiązanie kontaktów z organizacją „Ojczyzna”, grupującą przedwojennych działaczy Stronnictwa Narodowego. Co ciekawe – Gomułka krytykował linię polityczną przedwojennej KPP, do które sam niegdyś należał, doceniając jednocześnie tradycje PPS-owskie. Ponadto sprzeciwiał się idei powołania Kominformu, a także kampanii kierownictwa radzieckiego skierowanej przeciw Komunistycznej Partii Jugosławii. Rzecz jasna takie działania nie odpowiadały ani Stalinowi, ani gronu jego fanatycznych zwolenników w aparacie partyjnym i organach bezpieczeństwa. W partii odnowił się podział na „krajowców” i działaczy przybyłych z ZSRR – na czele z Jakubem Bermanem, Hilarym Mincem oraz Romanem Zambrowskim. Grupę tę popierał skonfliktowany z Gomułką od czasów wojny Bolesław Bierut – wybrany w lutym 1947 roku Prezydentem RP. W tej sytuacji odsunięcie Gomułki od władzy było jedynie kwestią czasu. Nastąpiło to w sierpniu 1948 roku, kiedy kierownictwo partii przejął Bolesław Bierut. Było to jednak jedynie wstępem do rozprawy z „odchyleniem prawicowo-nacjonalistycznym” w łonie partii, jak określano faktycznych bądź wyimaginowanych zwolenników Gomułki. Od sierpnia 1951 roku do grudnia 1954 roku Władysław Gomułka był więziony w obiekcie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Miedzeszynie. Represje dotknęły też jego współpracowników, bądź też osoby utożsamiane z jego linią polityczną.
Szczytem popularności „Wiesława” był rok 1956, kiedy objął stanowisko I sekretarza KC PZPR. Abstrahując od uwarunkowań międzynarodowych (postawa Chin), to właśnie rozsądne, ale jednocześnie zdecydowane stanowisko Gomułki w trakcie przełomu październikowego, przyczyniło się w znacznej mierze do rozwiązania konfliktu ze stroną radziecką. W następnych latach z inspiracji Gomułki następowała systematyczna destalinizacja Polski. Rzecz jasna można było odczuwać pewien niedosyt, że jedynie nieliczni stalinowscy oprawcy ponieśli odpowiedzialność karną, jednak byli oni stopniowo eliminowani z aparatu partyjnego, organów bezpieczeństwa, organów ścigania oraz wymiaru sprawiedliwości.
Po 1956 roku Władysław Gomułka posiadał niekwestionowane poparcie społeczne i powszechnie uznawany był za przywódcę narodu, a nie narzuconego z zewnątrz kacyka. Oczywiście aparat partyjny cały czas nie stanowił monolitu, a Gomułka musiał przez długi czas lawirować między frakcjami „puławską” i „natolińską”. Trzon „grupy puławskiej” stanowili w większości dawni przeciwnicy Gomułki z czasów stalinowskich, którzy poparli go w 1956 roku z przyczyn czysto taktycznych. „Puławianie” usiłowali zatrzeć swój udział w aparacie terroru, szermując hasłami liberalnymi i rewizjonistycznymi. Z kolei „natolińczycy” choć byli niechętni reformom ustrojowym, to jednak uwzględniali polskie interesy i dążyli do rozliczenia odpowiedzialnych za „błędy i wypaczenia” czasów stalinizmu.
W latach sześćdziesiątych wyodrębniła się też frakcja „partyzantów” pod przywództwem Mieczysława Moczara i Grzegorza Korczyńskiego, która łączyła postulaty klasowe i narodowe. Najbliższymi współpracownikami Gomułki byli w tym czasie: Zenon Kliszko, Ignacy Loga-Sowiński, Ryszard Strzelecki i Bolesław Jaszczuk. Rządy Gomułki charakteryzowały się dążeniem do zwiększenia autonomii Polski wobec ZSRR – „Wiesław” twardo negocjował ze stroną radziecką zarówno kwestie gospodarcze, jak i polityczne. Między innymi w roku 1965 podpisano porozumienie dotyczące zobowiązania ZSRR do gwarantowania nienaruszalności granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. W zakresie polityki gospodarczej zapoczątkowano wiele ważnych inwestycji, takich jak chociażby: zakłady azotowe w Puławach, huta miedzi w Głogowie, elektrownie w Koninie i Pątnowie, czy też rafineria w Płocku. Wielkim osiągnięciem rządów Gomułki była też inicjatywa „tysiąca szkół na tysiąclecie państwa polskiego”, w ramach której wybudowano 1417 szkół podstawowych. Oczywiście skali inwestycji nie można porównywać do okresu Gierka, jednak podejście „Wiesława” cechowało się niechęcią do zaciągania zobowiązań finansowych i uzależniania się od międzynarodowej finansjery.
Jednym z czołowych zarzutów kierowanych wobec Władysława Gomułki jest jego rola w tak zwanych „wydarzeniach marcowych” w 1968 roku. Abstrahując od różnych hipotez dotyczących przyczyn i tła tych wydarzeń (np. prowokacja „partyzantów”), bezspornym jest, że określone środowiska wyraźnie dążyły do destabilizacji kraju i wytworzenia fermentu politycznego. Niewątpliwie mieli w tym główny udział przedstawiciele odsuniętej od wpływów „grupy puławskiej” oraz środowiska intelektualne z nią związane. To w znacznej mierze z ich inspiracji młodzież studencka zaczęła kontestować istniejącą rzeczywistość polityczną, częściowo kierując się nawet uczciwymi zamiarami. Podkreślić należy, że liderzy środowisk młodzieżowych i studenckich, będący prowodyrami ówczesnych zajść i protestów wywodzili się w zdecydowanej większości z rodzin przedwojennych komunistów oraz dygnitarzy okresu stalinowskiego, odsuniętych od władzy po 1956 roku.
Niewątpliwym sukcesem polityki Władysława Gomułki było podpisanie w grudniu 1970 roku traktatu o normalizacji stosunków z RFN, na podstawie którego strona niemiecka uznała polską granicę zachodnią. Propozycję taką Gomułka wysunął już dwa lata wcześniej, jednak zawarcie dwustronnego układu stało się możliwe dopiero po objęciu urzędu kanclerskiego przez Willy’ego Brandta. Strona radziecka, niechętnie przyjęła podpisanie traktatu, gdyż dotychczas była faktycznie jedynym gwarantem nienaruszalności polskiej granicy zachodniej. Przeciwna układowi była również Niemiecka Republika Demokratyczna. Ten sukces polskiej polityki zagranicznej został wkrótce przyćmiony tragicznymi wydarzeniami na Wybrzeżu, w wyniku których Władysław Gomułka utracił stanowisko I sekretarza KC PZPR. Analiza przyczyn protestów grudniowych i okoliczności odsunięcia Władysława Gomułki od władzy wykracza jednak poza ramy niniejszego tekstu.
Reasumując, należy podkreślić, że Władysław Gomułka z całą pewnością nie był postacią jednowymiarową i dającą się łatwo zaszufladkować. Niewątpliwie był komunistą, jednak komunistą nieortodoksyjnym, wykraczającym poza ciasne dogmaty marksizmu. W przeciwieństwie do wielu innych działaczy komunistycznych umiał łączyć wrażliwość klasową z patriotyzmem oraz myśleniem w kategoriach interesu narodowego. Choć był ostrym krytykiem tradycji szlacheckiej i polskich wad narodowych, z całą pewnością był głęboko zakorzeniony w polskości. Zaznaczyć również należy, że choć Władysław Gomułka czerpiąc z innych inspiracji ideologicznych, nie odwoływał się do myśli Narodowej Demokracji, to godny podkreślenia jest jego realizm polityczny, jakże bliski tradycji endeckiej.
Michał Radzikowski
[1] Michał Przeperski: „Historia polityczna, Sylwetki i biografie, 1945-1989, Polska” – histmag.org.
[2] Andrzej Werblan: „Władysław Gomułka. Sekretarz Generalny PPR, Książka i Wiedza”, Warszawa 1988, s. 189, 190
Myśl Polska, nr 9-10 (27.02-6.03.2022)
