Jedną z form uczczenia setnej rocznicy bitwy warszawskiej z roku 1920 było opublikowanie licznych opracowań historycznych. To ważne dla odrodzenia naszego państwa wydarzenie omawiano z różnych punktów widzenia. Są wśród nich opracowania o charakterze ogólnym, analizującym je na tle wydarzeń związanych z odrodzeniem państwowości polskiej.
Były również ukazujące to starcie zbrojne na tle szerszego kontekstu tworzeni a się nowego ładu na kontynencie europejskim. I w końcu powstały takie, które ograniczały się do historii lokalnej (małych ojczyzn) czy pojedynczych miejscowości. Ukazały się również opracowania dotyczące losów ludności cywilnej i to zarówno w kontekście grup społecznych, mniejszości narodowych, ale również poszczególnych rodzin czy postaci. W przypadku tych ostatnich odnosiły się do wszystkich warstw społecznych. Wydawnictwa te są efektem zarówno indywidualnych prac naukowo-badawczych jak również zbiorami referatów wygłaszanych na wielu konferencjach. Wszystkie one złożyły się na sporych rozmiarów bibliotekę.
Wśród tych publikacji należy odnotować również wydawnictwo o charakterze historyczno-literackim. Wydarzenia lat 1919-1920 były tak ważne, że znalazły bogate odbicie w literaturze pięknej – poezji i prozie. Opisem literackim zajmowała się liczna grupa literatów, którzy relacjonowali wydarzenia, w których uczestniczyli.
Autor opublikowanej analizy historyczno-literackiej zwraca uwagę na niezwykle istotne zagadnienie. Wydarzenia I wojny światowej a także następujących po niej walk o niepodległość i granice, a w tym przypadku wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920 stanowi bardzo istotny element ich życiorysu. Autor pokusił się o zestawienie listy 33 twórców literatury, dla których zmagania na froncie stały się bezpośrednią inspiracją do pracy literackiej. Większość z nich wywodziła się z pokolenia urodzonego w końcu XIX w. i w pierwszych latach wieku XX. Najczęściej w szeregach wojska stawali na zasadzie ochotników. Wyjątek pod tym względem może stanowić tutaj Artur Oppman, który wstąpił w szeregi Wojska Polskiego mając już bagatela 53 lata. A jeśli pozostawali w cywilu, to swój talent oddawali na cele frontu poprzez działalność publicystyczną, pisanie materiałów propagandowych, pism ulotnych itp.
W pierwszej części swojego opracowania Maciej Urbanowski analizuje powstałą z inspiracji przeżyć frontowych poezję. Przeprowadza czytelnika przez szerokie spektrum tej tworzonej na potrzeby chwili i z potrzeby serca poezji. Jednak zdecydowane pierwszeństwo daje wątkowi patriotycznemu. Jego konkluzja co do literatury powstałej na bazie tych wydarzeń wskazuje na doświadczenie ponadpokoleniowe. Pisarze wywodzący się ze starszego pokolenia w swojej spuściźnie pozostawili również teksty, dla których wówczas zostały zainspirowane. Autor wysnuwa również drugi wniosek. Zauważył, że wraz z upływem lat, ów czynnik inspirujący zdecydowanie osłabł.
W drugim rozdziale swojego opracowania pochyla się również nad prozą tamtego czasu. Wskazuje na treści podkreślające bohaterstwo, heroizm i patriotyzm widoczny w obu tych rodzajach literackich. W całości dotyczy on postaw żołnierza polskiego. Na drugim biegunie znajdowały się często całe teksty czy też ich fragmenty o charakterze komicznym a nawet szyderczym. Jak łatwo się domyślać odnoszą się one do ukazania bolszewików. Zarówno poezja, jak również proza tego okresu charakteryzuje się jednym elementem. Utwory te są zapisem emocji, które w tym trudnym czasie udzielały się zdecydowanej większości społeczeństwa. Ponadto jest to niemal zapis niemal kronikarski. Ostatecznie, zebrane w jeden zbiór wybrzmiewają jako jeden wielki hymn wolności.
Autor nie poprzestaje jednak na zjawisku, które czas swojego powstania wiąże bezpośrednio z rokiem 1920. Analizie poddał również literaturę tworzoną w pierwszej dekadzie niepodległości czyli do roku 1930. Mamy wówczas do czynienia ze zjawiskiem charakterystycznym dla niemal wszystkich środowisk kombatanckich. Jest nim dążenie do utrwalenia własnych przeżyć, swojego widzenia tych wydarzeń. Temu celowi miały służyć pisane wówczas pamiętniki i wspomnienia. Obok nich powstawały utwory prozatorskie a przede wszystkim pierwsze powieści. Niezwykle istotnym zagadnieniem z jakim próbowała zmierzyć się ówczesna literatura, był czytelnik dziecięcy i młodzieżowy. Ten aspekt twórczości literackiej wpisywał się w system oświatowo-wychowawczy młodego pokolenia. Szkoła, harcerstwo kładły ogromny nacisk na patriotyzm. Jednym z jego elementów były powstania narodowe, I wojna światowa i udział w niej Polaków (m. in. Legiony, „Błękitna Armia” gen. Hallera) oraz wydarzenia z lat 1918-1920, w tym oczywiście wojny polsko-bolszewickiej.
Dla twórców wkraczających do życia literackiego w latach 30. XX w. opcja widzenia – pisania – o tych wydarzeniach ulega zmianie. Niestety, zmiany polityczne, zwłaszcza te po przewrocie majowym 1926 roku miały niekorzystny wpływ na opis wydarzeń roku 1920. Decydujący głos w interpretacji tej historii miała pozycja kombatantów I wojny światowej (legionistów) w życiu społeczno-politycznym ówczesnej Polski. Nie bez znaczenia był tu również dystans czasowy, który następował od opisywanych wydarzeń. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem znanym również z innych okresów historycznych (również po 1945 r.). Chodzi mianowicie o tzw. optymalizację wspomnień. Upływ czasu zaciera obraz przebiegu wydarzeń, uwypuklając to, co dla danej osoby jest najważniejsze i niejednokrotnie najprzyjemniejsze. Zło zostaje wyparte. Już wówczas zwracano uwagę, że takie podejście do historii, niezbyt pozytywnie wpływa na młode pokolenie, które poznaje ją, a co za tym idzie wyrabia sobie obraz na podstawie literatury.
Bardzo ważnym zagadnieniem dla literatury na temat roku 1920 jest pisarstwo emigracyjne. Rok 1945 jest cezurą, która odcięła społeczeństwo polskie od rzetelnej informacji na ten temat. Jedynie w zamkniętych kręgach rodzinnych wydarzenia te funkcjonują w formie wspomnień. Niestety w oficjalnym obiegu historycznym wojna polsko-bolszewicka staje się w historii Polski tematem tabu, białą plamą. Jedyny kontekst w jakim te wydarzenia mogą być przedstawiane jest zdecydowanie negatywny. Polska burżuazyjna staje po stronie napastliwego imperializmu, którego celem jest zdławienie rewolucji bolszewickiej w Rosji. Dlatego ciężar publikacji tego tematu wzięło na siebie środowisko emigracji. Lecz i tu również wydarzenia te nie stanowiły pierwszoplanowego tematu. Zdecydowana przewaga była po stronie historii II wojny światowej. Tym bardziej, że zmiany polityczne po Jałcie i postawa Aliantów wobec spraw polskich nie była taka jakiej oczekiwali Polacy.
Ostatnim elementem narracji historyczno-literackiej jest rozdział omawiający literaturę tego czasu, która powstała po roku 1989. Po tej przełomowej dacie powstało niewiele oryginalnych utworów na ten temat. Do wypełnienia tej luki w historiografii, ale również literatury pięknej wykorzystywano przede wszystkim reedycje literatury powstałej przed rokiem 1939 lub po 1945 r. wydanej na emigracji.
Ważnym elementem tego wydawnictwa jest druga część nosząca tytuł „Aneks”. W przypadku wydawnictw historycznych, w ramach Aneksów, publikowane są najczęściej dokumenty historyczne związane z tematem książki. W tym przypadku autor przygotował do druku 36 tekstów literackich różnych autorów. Innymi słowy, jest to antologia tekstów literackich. I może właśnie taki tytuł tej części wydawnictwa – Antologia – byłby bardziej adekwatny do jej zawartości. Chyba że, owa literatura to… dokumenty epoki. Wówczas określenie „Aneks” jest odpowiedni.
Przy okazji tej pozycji należy poświęcić jeszcze kilka słów na tematy edytorskie. Książka została wydana przez Instytut Pamięci Narodowej w serii „Literatura i Pamięć”. Czytelnik, który zna wydawnictwa IPN-u może być mile zaskoczonym jego grafiką. Zarówno okładka jak też projekt graficzny całej książki jest dla tego edytora nietypowy. Jasna, by nie rzec „słoneczna” okładka, wnętrze również „rozjaśnione” np. pomarańczową czcionką tytułów rozdziałów oraz żywej paginy, daje niezwykle pozytywny efekt. A jest to ważne dla czytelnika, z jakim „wyrazem graficznym” książki obcuje podczas lektury. Ogromna w tym zasługa członków zespołu pracowników wydawnictwa, a przede wszystkim grafik i redaktora, którzy mieli odwagę zaproponować taką szatę graficzną i potrafili ją przeforsować.
Oceniając tą publikację, należy jednoznacznie stwierdzić, iż jest to opracowanie bardzo ważne. Jest istotnym elementem w budowaniu historii literatury polskiej w ogóle, a szczególnie tej z I połowy XX w. Ponadto rzetelność opracowania tematu, sprawia, że może się ono stać bardzo ważną pomocą dla dzisiejszych uczniów i studentów. Pomocnym narzędziem w tym działaniu będą niewątpliwie dwie bibliografie: „Podmiotowa”, która wskazuje na źródła dzieł literackich i oczywiście „Przedmiotowa”. Ta ostatnia może stanowić swojego rodzaju przewodnik po opracowaniach z zakresu historii literatury tzw. dwudziestolecia międzywojennego.
Andrzej Kotecki
Maciej Urbanowski, „Rok 1920 w literaturze Polskiej. Zarys monograficzny” (Seria: Literatura i Pamięć), Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2020, ss.647.
Myśl Polska, nr 23-24 (6.06-13.06.2021)
