W dniu 9 kwietnia br. w Warszawie przy ul. Kopernika 30 odbyła się konferencja zatytułowana „Od wodza RNR «Falanga» do przywódcy Stowarzyszenia PAX i członka Rady Państwa PRL”.
Jej organizatorem było Centrum Edukacji i Rozwoju im. Bpa Kajetana Sołtyka. Prowadzona przez Rafała Mossakowskiego konferencja odbyła się z okazji 70-lecia rejestracji Stowarzyszenia PAX, które miało miejsce 9 kwietnia 1952 r.
Konferencję rozpoczęła emisja filmu poświęconego B. Piaseckiemu. Po projekcji jako pierwszy głos zabrał Jan Bisztyga, urzędnik państwowy i dyplomata, pełniący m.in. funkcję ambasadora PRL w Grecji i Wielkiej Brytanii. W wystąpieniu przywoływał on swoje spotkania z B. Piaseckim. Zdaniem b. ambasadora wieloletni przewodniczący Stowarzyszenia PAX należał do nielicznych w historii Polski polityków, których cechowała zdolność do chłodnej i całkowicie wyzbytej z emocji analizy rzeczywistości. W działalności Piaseckiego dostrzegał on przede wszystkim prymat interesu narodowego, na który po 1945 r. składały się: nienaruszalność zachodniej granicy Polski, dążenie do oddalenia groźby atomowego konfliktu toczącego się na terenie Polski oraz kształtowanie dobrosąsiedzkich relacji ze Związkiem Radzieckim. J. Bisztyga, mając sposobność licznych kontaktów z przedstawicielami światowej polityki, zestawił też postać B. Piaseckiego z brytyjską premier Margaret Thatcher, z którą miał okazję rozmawiać osobiście.
Jako kolejny wystąpił red. Arkadiusz Miksa, który wygłosił referat zatytułowany „Bolesław Piasecki i jego formacja polityczna – czyli elitarni narodowcy czasu II wojny światowej – Konfederacja Narodu, Uderzeniowe Bataliony Kadrowe, Sztuka i Naród”. Mówca zarysował dzieje kierowanych przez B. Piaseckiego formacji zbrojnych i politycznych w okresie wojny i okupacji. Zalążek późniejszej Konfederacji Narodu stanowił powołany w kwietniu 1940 r. Komitet Porozumiewawczy Organizacji Niepodległościowych, w skład którego wchodziło szereg formacji konspiracyjnych, wśród nich m.in.: Tajna Armia Polska, „Znak”, Gwardia Obrony Narodowej, „Pobudka” oraz Związek Czynu Zbrojnego. KN powstała we wrześniu 1940 r. w wyniku postępującej konsolidacji wymienionych ugrupowań. Kluczową rolę w początkowym okresie działalności KN odgrywał mjr Jan Włodarkiewicz, który od stycznia 1941 r. stał na czele Prezydium KN. Kierownictwo polityczne Konfederacji, począwszy od wiosny 1941 r., sprawował zaś B. Piasecki. Pion wojskowy organizacji zyskał w tym czasie nazwę Konfederacji Zbrojnej.
W późniejszym okresie w miejsce KZ utworzone zostały Uderzeniowe Bataliony Kadrowe. W styczniu 1943 r. zostały one formalnie podporządkowane AK. Dokonano tego jednak przy zachowaniu pewnych odrębności organizacyjnych, dotyczących m.in. nazewnictwa w odniesieniu do stopni wojskowych. Poza pionami politycznym i wojskowym w ramach KN funkcjonowały również pion kulturalny i słowiański. Formułowane w ich ramach koncepcje ideowe propagowane były przede wszystkim za pośrednictwem prasy KN.
Wśród tytułów prasowych wydawanych przez organizację wymienić należy m.in. „Nową Polskę”, „Młodzież Imperium”, „Iskrę” i „Biuletyn Słowiański”. Inicjatywą wydawniczą o największym znaczeniu i randze było jednak pismo „Sztuka i Naród”, której pierwszy numer ukazał się 2 kwietnia 1942 r. Red. Miksa w swoim wystąpieniu zwracał także uwagę na podejmowaną na polu kulturalnym i ideowym przez środowisko KN współpracę z innymi formacjami podziemia, wśród nich m.in. z „Unią”. Wskazywał również na propozycję współpracy wysuwaną personalnie pod adresem Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.
Dr Sławomir Dawidowski wygłosił referat zatytułowany „Stowarzyszenie PAX wobec modernizmu w Kościele – przed i w trakcie Soboru Watykańskiego Drugiego”. Zdaniem prelegenta poglądy czołowych francuskich personalistów – Jacquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera, które stanowiły ideowe podglebie Soboru, wywierały wpływ na środowisko późniejszego PAX-u już w okresie II wojny światowej. Stanowić one miały istotny punkt odniesienia dla koncepcji rozwijanych w łonie KN. Jednak dopiero okres powojenny przyniósł próbę pełnego przeszczepienia wskazań nurtu na rodzimy grunt. Swoistym katalizatorem dla postulatów radykalizacji chrześcijaństwa w odniesieniu do kwestii społecznych, wywodzonych z koncepcji ożywienia chrześcijaństwa przez nową teologię, były dokonywane w Polsce po 1945 r. przemiany społeczno-gospodarcze.
Formułowana przez Piaseckiego próba doktrynalnego uzasadnienia współpracy katolików z marksistami w budowie socjalistycznego państwa wyrażona została najpełniej w pracy „Zagadnienia istotne”. Publikacja ta wraz z tygodnikiem „Dziś i Jutro” w czerwcu 1955 r. potępiona została dekretem Kongregacji Świętego Officium. Dr Dawidowski podkreślał jednak, iż podobne poglądy już kilka lat później, w okresie obrad Soboru Watykańskiego II, spotykały się ze strony Stolicy Apostolskiej z pełnym uznaniem i akceptacją. Podsumowując swój wywód, mówca wskazywał na wizjonerski charakter stworzonej przez przewodniczącego PAX-u wykładni doktryny katolickiej, która wyprzedziła ustalenia Soboru.
Kolejny referat zatytułowany „Stowarzyszenie PAX jako «Arka Noego» dla żołnierzy podziemia oraz działaczy narodowych” wygłosił redaktor Jan Engelgard (na zdjęciu). W swoim wystąpieniu przywołał on postacie, którym związki ze środowiskiem katolików społecznie postępowych ułatwiały, czy wręcz umożliwiały funkcjonowanie w realiach PRL. W tym kontekście wymienieni zostali m.in.: Mirosław Ostromęcki, przedwojenny działacz ONR-ABC, Maria Kobierzycka, żołnierz Brygady Świętokrzyskiej, Jerzy Śmiechowski, członek NSZ oraz Zbigniew Ścibor-Rylski, żołnierz powstańczego Zgrupowania „Radosław”. Wśród najbardziej spektakularnych przykładów współpracy i pomocy udzielonej ze strony środowiska PAX-u wymienieni zostali zaś Paweł Jasienica, Zofia Kossak i Stanisław Cat-Mackiewicz. Ze wsparciem Stowarzyszenia spotykało się również środowisko kombatantów NOW, konspiracyjnej formacji zbrojnej Stronnictwa Narodowego. W ramach PAX-u reprezentowali je m.in. Zbigniew Czajkowski oraz Zenon Komender. Redaktor naczelny „Myśli Polskiej” podkreślił, iż – pomimo licznych interwencji (około pięciuset) kierowanych po zakończeniu wojny do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego oraz wymiernej pomocy udzielanej przez B. Piaseckiego i PAX – współcześnie wątek dotyczący związków ze Stowarzyszeniem jest bardzo często przemilczany i pomijany, zarówno przez rodziny osób objętych pomocą, jak i autorów opracowań im poświęconych.
Jako kolejny głos zabrał dr Maciej Motas, który wygłosił wystąpienie zatytułowane „Drugi po wodzu. Zygmunt Przetakiewicz (1917-2005), przyjaciel i najbliższy współpracownik Bolesława Piaseckiego”. Związki Z. Przetakiewicza z osobą późniejszego przewodniczącego Stowarzyszenia PAX datowały się jeszcze od okresu przedwojennego. Przetakiewicz należał wówczas do liderów powołanego na wiosnę 1935 r. Ruchu Narodowo-Radykalnego „Falanga”. Kierował działalnością Wydziału Bojowego organizacji. Po zakończeniu II wojny światowej powrócił do Polski, gdzie od początku brał udział w formowaniu środowiska późniejszego PAX-u. Przez szereg lat kierował Wydziałem Prasy i Propagandy Stowarzyszenia, wchodził w skład jego władz naczelnych.
dr Maciej Motas
W 1976 r. wybrany został zaś jednym z trzech wiceprzewodniczących PAX-u. Przez całe swoje dorosłe życie, jedynie poza okresem II wojny św., gdy przebywał m.in. na emigracji w Wielkiej Brytanii, współpracując tam z Adamem Doboszyńskim, Przetakiewicz należał do najbliższego otoczenia B. Piaseckiego. Żywił swoisty kult Piaseckiego, co nierzadko prowadziło do formułowanych pod jego adresem oskarżeń o fanatyzm. Wzajemna relacja obu polityków oparta była jednak przede wszystkim na bezgranicznym zaufaniu i przyjaźni.
Po przerwie wystąpił redaktor Krystian Jachacy, który zaprezentował referat pt.: „Nacjonaliści w państwach socjalistycznych – sojusz ekstremów? Nie tylko PAX i Bolesław Piasecki”. Szukając źródeł powojennej ewolucji poglądów środowiska skupionego wokół B. Piaseckiego, red. Jachacy wskazywał m.in. na publicystykę Mariana Reutta, jednego z czołowych ideologów RNR, w której widoczne były elementy socjalnacjonalizmu. Zwracał również uwagę na występujące już przed wybuchem wojny tendencje narodowe w polskim ruchu komunistycznym. Ich przejawem miały być m.in. poglądy formułowane przez Juliana Brun-Bronowicza. Także po 1945 r. nurt narodowy odgrywał istotną rolę w państwach bloku wschodniego. Prelegent powoływał się w tym kontekście na tendencje występujące m.in. w Rumunii, NRD, Bułgarii, Jugosławii i Związku Radzieckim. Poglądy formułowane przez Piaseckiego i PAX w Polsce nie były, zdaniem przemawiającego, czymś odosobnionym i doskonale wpisywały się w szerszy trend, zmierzający do unarodowienia komunizmu w państwach bloku wschodniego.
Jako ostatni głos zabrali dawni członkowie Stowarzyszenia – Zygmunt Maria Przetakiewicz jr i Jan Król (na zdjęciu). Obaj rozmówcy podkreślali siłę osobowości oraz rzadki w rodzimych realiach talent polityczny B. Piaseckiego. Wspominali także, przypadającą na lata 70. i początek 80. ub. wieku, własną działalność w ramach PAX-u. J. Król wskazywał na występujące wówczas w łonie organizacji trzy nurty: narodowy, demokratyczny i oportunistyczny. Poparcie dwóch ostatnich zadecydowało, jego zdaniem, o wyborze następcy B. Piaseckiego na stanowisko przewodniczącego, którym w styczniu 1979 r. został Ryszard Reiff. Poza dawnymi działaczami Stowarzyszenia na konferencji obecni byli także członkowie rodziny R. Reiffa oraz Józefa Wójcika. Zgodnie z zapewnieniami organizatora wszystkie wygłoszone referaty opublikowane zostaną w zaplanowanym wydawnictwie pokonferencyjnym.
MM
Myśl Polska, nr 17-18 (24.04-1.05.2022)
