W dniu 24 lutego 2024 roku gościem Klubu Myśli Polskiej w Łodzi był red. Jan Engelgard, który zaprezentował książkę swojego autorstwa: „Roman Dmowski i trzy pokolenia narodowców”.
W pracy tej autor dokonał wyodrębnienia trzech generacji obozu narodowego, które pomimo różnic pokoleniowych i zmieniającej się sytuacji w kraju i na arenie międzynarodowej, zachowały ciągłość ideową i polityczną.
Przedstawicielami „pierwszego pokolenia” narodowców byli twórcy idei wszechpolskiej i założyciele Ligi Narodowej, których najwybitniejszymi reprezentantami byli: Jan Ludwik Popławski, Zygmunt Balicki i Roman Dmowski. Pokolenie to stworzyło zręby nowoczesnej formacji politycznej jaką stała się endecja. Większość przedstawicieli tego pokolenia wyrosła z ducha pozytywizmu i zdecydowanie przeciwstawiała się tendencjom insurekcyjno-powstańczym, które doprowadziły w przeszłości do klęsk narodowych, w tym również nieodległego dla nich powstania styczniowego.
Poglądy te zarysowały się wyraźnie w późniejszej krytyce rewolucji 1905 roku, które były przeciwstawne stanowisku Polskiej Partii Socjalistycznej. Pomimo tego, wielu działaczy endeckich tego okresu miało za sobą epizod działalności w ruchu socjalistycznym, czego przykładem byli między innymi: Zygmunt Balicki i Stanisław Grabski. Także sam Dmowski w początkach swojej działalności politycznej był zainteresowany socjalizmem i współredagował nawet wspólnie z Bolesławem Limanowskim „Przegląd Socjalistyczny”. Zdaniem red. Jana Engelgarda, Roman Dmowski traktował w tym okresie Ligę Narodową jako swego rodzaju nadbudowę polityczną, która miała mieć wpływy w różnych środowiskach, w tym również w ruchu socjalistycznym. Godne podkreślenia było również to, że wczesna endecja była początkowo ruchem elitarnym, nie zaś masowym, co nastąpiło dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Ruch narodowo-demokratyczny wywierał w tym okresie znaczny wpływ na inteligencję i kręgi opiniotwórcze, a także środowiska literackie – z endecją sympatyzowali między innymi tak wybitni twórcy jak: Henryk Sienkiewicz, Władysław Reymont, Jan Kasprowicz, a w pewnym okresie również Stefan Żeromski.
Reprezentantami „drugiego pokolenia” narodowców byli działacze młodsi 15-20 lat od założycieli Ligi Narodowej, którzy wchodzili w życie polityczne już w XX wieku. Do grupy tej należeli między innymi: Stanisław Kozicki, Marian Seyda, Roman Rybarski i wielu przedstawicieli tzw. „grupy starych”, czy też „grupy profesorskiej” w Stronnictwie Narodowym. Działacze ci pod względem światopoglądowym i politycznym niewiele różnili się od swoich poprzedników, wyrażając silne przywiązanie do demokracji parlamentarnej i w większości popierając tendencje wolnorynkowe w gospodarce.
Zdaniem prelegenta, dopiero „trzecie pokolenie” narodowców zrewidowało wiele założeń wczesnej endecji, uznawanych dotychczas niemal za dogmaty. Do pokolenia tego należeli działacze urodzeni w przededniu I wojny światowej, czy też w jej trakcie, którzy znaleźli się później zarówno w „grupie młodych” Stronnictwa Narodowego, jak i środowiskach secesyjnych takich jak ONR „ABC”, czy RNR „Falanga”. Reprezentanci tej generacji byli wrogo nastawieni do modelu demokracji liberalnej, szukając alternatyw ustrojowych w rozwiązaniach autorytarnych, co było zresztą zgodne z ówczesnymi trendami w Europie. Trzecie pokolenie narodowców nie wierzyło też w skuteczność kapitalistycznych metod produkcji oraz liberalnych rozwiązań w gospodarce – postulując albo model zbliżony do gospodarki planowej (RNR „Falanga”), albo też rozwiązania oparte na idei dystybucjonizmu i upowszechnienia drobnej własności („młodzi” w SN, ONR „ABC”). Ponadto, w przeciwieństwie do starszych działaczy endeckich, którzy często byli indyferentni religijnie i sprzeciwiali się łączeniu treści religijnych z politycznymi – „młodzi” wyraźnie opowiadali się za syntezą idei narodowej z katolicyzmem, co stało się zresztą trendem dominującym w obozie narodowym.
Jak podkreślił red. Jan Engelgard, pomimo częściowo odmiennego spojrzenia na wiele zagadnień przez różne pokolenia narodowców, najistotniejsze założenia tej formacji, takie jak: nadrzędność interesu narodowego, dążenie do obrony biologicznej substancji narodu (antyinsurekcjonizm), czy też realizm polityczny, pozostały niezmienne. Przykładem tego była chociażby działalność przedstawiciela trzeciej generacji narodowców Bolesława Piaseckiego, który mimo skrajnie odmiennych uwarunkowań politycznych przed i po II wojnie światowej, kierował się zawsze pryncypiami wyznaczonymi przez twórców obozu narodowego.
Michał Radzikowski
Myśl Polska, nr 11-12 (10-17.03.2024)
