Książka Abstieg. Demokratische Bedeutungslosigkeit – Ist Deutschland aus der Balance? (Upadek. Demokratyczna bezsilność – czy Niemcy straciły równowagę?) autorstwa Mathiasa Hüttenraucha i Benedikta Öttinga wpisuje się w coraz liczniejszy nurt analiz poświęconych kryzysowi demokracji liberalnej w Europie Zachodniej.
Jej szczególna wartość polega jednak na tym, że autorzy nie koncentrują się ani na spektakularnych zagrożeniach w rodzaju autorytaryzmu, ani na medialnych uproszczeniach dotyczących populizmu. Przedmiotem ich refleksji jest proces mniej widoczny, lecz potencjalnie bardziej niebezpieczny: stopniowa utrata znaczenia demokracji jako realnego mechanizmu sprawczego.
Demokracja formalna a demokracja doświadczana
Punktem wyjścia książki jest rozróżnienie między demokracją jako systemem instytucjonalnym a demokracją jako doświadczeniem społecznym.
Niemcy – argumentują autorzy – pozostają państwem stabilnym, praworządnym i formalnie demokratycznym. Jednocześnie jednak coraz większa część obywateli odczuwa, że ich głos nie przekłada się na rzeczywiste decyzje polityczne, a państwo traci zdolność do skutecznego działania w kluczowych obszarach.
To właśnie ta rozbieżność pomiędzy „działającą demokracją” a „odczuwaną bezsilnością” stanowi zasadniczy temat Abstieg…. Hüttenrauch i Ötting pokazują, że kryzys nie polega na nagłym załamaniu instytucji, lecz na erozji sensu demokracji – jej powolnym przekształcaniu się w procedurę pozbawioną realnej treści.
Państwo niesprawcze i społeczeństwo frustracji
W kolejnych rozdziałach autorzy analizują strukturalne przyczyny tej sytuacji. Szczególne miejsce zajmuje krytyka ograniczonej sprawczości państwa, widocznej w takich obszarach jak:
– chroniczne niedoinwestowanie infrastruktury publicznej,
– kryzys mieszkaniowy,
– przeciążenie administracji,
– opóźnienia w transformacji energetycznej i cyfrowej.
Problemy te nie są przedstawiane jako efekt niekompetencji pojedynczych rządów, lecz jako rezultat długotrwałych decyzji politycznych, podporządkowanych krótkoterminowej logice fiskalnej, kompromisom koalicyjnym oraz interesom wąskich grup ekonomicznych. Autorzy trafnie zauważają, że w takiej sytuacji rośnie społeczne przekonanie, iż „polityka i tak niczego nie zmienia”. To z kolei prowadzi do spadku zaufania, alienacji wyborców oraz podatności na narracje antysystemowe – nawet jeśli same instytucje demokratyczne formalnie trwają w niezmienionej formie.
Elity, reprezentacja i nierówności
Istotnym wątkiem książki jest krytyka współczesnych elit politycznych i administracyjnych, które – zdaniem autorów – coraz słabiej reprezentują społeczne doświadczenia większości obywateli. Hüttenrauch i Ötting nie odwołują się do populistycznej retoryki „ludu przeciw elitom”, lecz pokazują mechanizmy selekcji politycznej sprzyjające reprodukcji wąskich środowisk społecznych i zawodowych.
W tym kontekście szczególną rolę odgrywają nierówności społeczne i majątkowe, które – choć w Niemczech mniej drastyczne niż w innych krajach – systematycznie podkopują poczucie wspólnoty politycznej. Demokracja, która nie jest w stanie zapewnić minimum równości szans i bezpieczeństwa socjalnego, traci – jak przekonują autorzy – swoją normatywną wiarygodność.
Bez katastrofizmu i bez złudzeń
Jedną z największych zalet Abstieg… jest ton analizy. Autorzy unikają zarówno katastrofizmu, jak i łatwego optymizmu. Nie twierdzą, że Niemcy znajdują się u progu upadku systemowego, ale równie stanowczo odrzucają narrację o „dobrze funkcjonującej demokracji, która wymaga jedynie drobnych korekt”.
Zamiast tego proponują realistyczną diagnozę kryzysu zdolności działania, wskazując, że przyszłość demokracji zależy od odbudowy jej materialnych i instytucjonalnych podstaw. Demokracja – podkreślają – nie może opierać się wyłącznie na procedurach, wartościach i symbolach; musi być zdolna do rozwiązywania realnych problemów społecznych.
Znaczenie międzynarodowe i aktualność
Choć książka dotyczy Niemiec, jej wymowa wykracza daleko poza kontekst jednego państwa. Wiele opisanych zjawisk – frustracja obywateli, kryzys reprezentacji, ograniczona sprawczość rządów w warunkach globalizacji – ma charakter ponadnarodowy. Z tego względu Upadek… może być czytany jako ważny głos w europejskiej debacie o przyszłości demokracji liberalnej. Dla polskiego czytelnika książka ma dodatkowy walor porównawczy: pokazuje, że kryzys demokracji nie musi przyjmować formy gwałtownych konfliktów ustrojowych, lecz może rozwijać się cicho i stopniowo, pod osłoną stabilnych instytucji.
Wnioski
Upadek. Demokratyczna bezsilność – czy Niemcy straciły równowagę? to praca wnikliwa, dobrze udokumentowana i intelektualnie uczciwa, która unika publicystycznych uproszczeń. Hüttenrauch i Ötting oferują czytelnikowi nie tyle gotowe rozwiązania, ile ramy do myślenia o demokracji jako systemie wymagającym ciągłego podtrzymywania swojej sprawczości.
Jest to książka szczególnie wartościowa dla badaczy polityki, socjologów, dziennikarzy oraz wszystkich zainteresowanych kondycją współczesnych demokracji – lektura wymagająca, ale niezwykle aktualna.
Nota o autorach
Mathias Hüttenrauch to politolog i analityk społeczny, zajmujący się badaniami nad funkcjonowaniem państwa, demokracją liberalną oraz polityką publiczną. W swojej pracy koncentruje się na relacji między strukturami instytucjonalnymi a społecznym doświadczeniem obywateli.
Benedikt Ötting to politolog i publicysta, specjalizujący się w analizie współczesnej polityki niemieckiej i europejskiej. Jego zainteresowania badawcze obejmują kryzys reprezentacji politycznej, populizm oraz przemiany demokracji w warunkach późnego kapitalizmu.
Matthäus Golla
Mathias Hüttenrauch, Benedikt Ötting, Abstieg. Demokratische Bedeutungslosigkeit – Ist Deutschland aus der Balance?, Forward Verlag, Paderborn 2025, ss. 256.
