Na czym polega magia świąt Bożego Narodzenia? Czy wynika ona wyłącznie z refleksji religijnej oraz głębokiej zadumy nad chrześcijańskimi prawdami wiary? Czy świątecznemu uniesieniu towarzyszy odwołanie do treści biblijnych oraz kanonów wypływających z katechizmu Kościoła Katolickiego? Tak nie jest, gdyż polski katolicyzm w większym stopniu opiera się na tradycji i obrzędowości niż religijności w ścisłym tego słowa znaczeniu. Należy również podkreślić, że Kościół Katolicki nie był w stanie wykorzenić dawnych zwyczajów i tradycji pogańskich. Dlatego też, choć Boże Narodzenie jest z definicji świętem chrześcijańskim, to jego znaczenie ma szerszy i głębszy wymiar. Narodziny Chrystusa mogą być interpretowane również jako nowy początek, zwycięstwo światła nad ciemnością oraz nadziei nad zwątpieniem. Przekaz ten ma wymiar uniwersalny i ponadreligijny. Dlatego między innymi do wigilijnego stołu zasiadają razem z chrześcijanami także osoby niewierzące, bezwyznaniowe i identyfikujące się z innymi religiami. Najlepszym tego dowodem były czasy Polski Ludowej, kiedy to nawet wysocy funkcjonariusze partyjni, teoretycznie krzewiący światopogląd materialistyczny, obchodzili święta Bożego Narodzenia.
Cofnijmy się jednak do dalszej przeszłości. Już nasi przodkowie celebrowali czas przesilenia zimowego obchodzony jako święto Szczodrych Godów, którego istotą było pokonania sił ciemności przez zwycięskie Słońce (światło), a w wymiarze symbolicznym zwycięstwo dobra nad złem. Wynikało to z naturalnej w naszej szerokości geograficznej cykliczności pór roku. Należy podkreślić, że wszystkie ludy indoeuropejskie posiadały mity o narodzinach Słońca uosabiającego życie, rozwój i pomyślność. W panteonie słowiańskim naczelnym bóstwem solarnym był Swaróg oraz jego syn Swarożyc, których symbolicznie można porównać do chrześcijańskiego „Boga Ojca” oraz „Syna Bożego”. „Szczodre Gody związane są z kultem solarnym. Od momentu przesilenia zimowego dzień staje się dłuższy. W mitologii słowiańskiej mówi się o narodzinach syna boga słońca – Swarożyca. Nowonarodzony bóg miał zapewnić obfite plony w nowym roku, a świętowanie w tym czasie skupione jest na zjednaniu sobie boga. Aby zapewnić sobie opiekę Swarożyca, wyprawiano obfitą ucztę w Wigilię Szczodrych Godów, czyli 21 grudnia, na której znajdowało się 12 potraw – symbolizujących 12 miesięcy w roku. Przez kolejne 12 dni, które były wróżbą na nadchodzących 12 miesięcy, świętowano. Był to czas spotykania się z rodziną, bliskimi przy ognisku, wspólnego biesiadowania i śpiewania kolęd na część Boga Słońca” *. Istotną rolę w obrzędach Szczodrych Godów odgrywał też słowiański bóg zaświatów, magii i bogactwa Weles, uosabiany jako przeciwstawny Słońcu symbol ciemności.
Nie wszyscy zdają sobie sprawę, że obchodzone do dnia dzisiejszego zwyczaje i tradycje związane z Bożym Narodzeniem mają swoje źródło w wierzeniach słowiańskich.
Kolęda oznaczała pierwotnie pieśń dziękczynną wznoszona w czasie Szczodrych Godów, a kolędowanie – odwiedzanie bliskich, często w przebraniu, co było związane z rytuałami zaklinania urodzaju i pomyślności. Przedchrześcijański rodowód mają także zwyczaje dzielenia się opłatkiem (pierwotnie było to dzielenie się chlebem) oraz wkładania siana pod obrus (pierwotnie było to rozsypywanie siana wokół stołu), co miało na celu zapewnienie bogactwa i urodzaju. Obdarowywanie się prezentami wywodzi się natomiast ze zwyczaju dzielenia się z krewnymi orzechami, owocami oraz plackami zwanymi szczodrakami. Tradycyjne 12 potraw przy stole wigilijnym wywodzi się nie od 12 apostołów, lecz od 12 miesięcy. Również choinka w żadnym razie nie jest zwyczajem chrześcijańskim – jej pierwowzorem jest podłaźniczka, czyli odwrócone drzewko zawieszane przy belce stropowej, często przyozdabiane jabłkami i orzechami, mające zapewnić dobrobyt oraz chronić przed urokami i chorobami.
Biorąc pod uwagę rodowód oraz różnorodność tradycji i zwyczajów związanych z Bożym Narodzeniem, należy uznać, że święta te mają charakter powszechny i uniwersalny. Ich istotą jest zwycięstwo światła nad ciemnością oraz dobra nad złem. W tym rozumieniu – Boże Narodzenie może być obchodzone zarówno przez chrześcijan, jak również przez przedstawicieli innych wyznań i światopoglądów, a naczelnym jego przesłaniem winien być pokój i pomyślność dla wszystkich ludzi dobrej woli.
Michał Radzikowski
* za stroną /www.dladziedzictwa.org/ – „Szczodre Gody – pradawne święto Słowian”.
