11 listopada – Dzień Niepodległości. Jako święto narodowe jest obchodzony od 1938. Wśród większości społeczeństwa, nie tylko młodzieży, znajomość wydarzeń z pierwszych lat porozbiorowych jest nikła, jak nie przymierzając tak dawno jak prawie potop albo bitwa pod Grunwaldem!
Wiele osób uważa, że historia pierwszych lat II Rzeczypospolitej przebiegała w skrócie następująco: Józef Piłsudski wrócił 11 listopada 1918 z więzienia w Magdeburgu, przejął władzę z rąk Rady Regencyjnej i został Naczelnikiem Państwa. Powołał postępowy rząd, zorganizował wojsko, walczył z bolszewikami sięgając po Dniepr i Kijów, a potem rozgromił ich pod Warszawą. Po drodze Ignacy Paderewski wywołał powstanie wielkopolskie, Ślązacy trzy powstania, plebiscyty na Śląsku Cieszyńskim i w Prusach Wschodnich dokończyły kształtowanie granic państwa. 11 listopada 1918 Niemcy podpisały akt kapitulacji ale nie był to pierwszy dzień niepodległości państwa polskiego. Armia niemiecka pozostawała na ziemiach polskich. Formalnie zdecydował o istnieniu państwa polskiego Traktat pokojowy w Wersalu, ale praktycznie trzeba było jego granice wykuwać zbrojnie i pokojowo przez następne lata. Przy okazji święta warto przypomnieć obiektywnie najważniejsze fakty sprzed wieku.
Prolog wojenny
* 28 lipca 1914 rozpoczęła się I wojna światowa między Austro-Węgrami, Niemcami, Włochami (do opuszczenia trójprzymierza), Turcją i Bułgarią a Ententą – Wielką Brytanią, Francją i Rosją (do rewolucji), później dołączyły Serbia, Czarnogórą, Belgia i Japonia, a od 1917 Stany Zjednoczone. Udział militarnych jednostek polskich to po stronie rosyjskiej 3 korpusy gen. Dowbór-Muśnickiego, Legion Puławski i po kryzysie przysięgowym (1917) Korpus Posiłkowy brygadiera Józefa Hallera.
* Po stronie austriackiej walczyły Legiony brygadiera Józefa Piłsudskiego, które w 1916 przekazano Radzie Stanu w Warszawie; po kryzysie przysięgowym część legionistów została internowana, część wcielona do Polskiej Siły Zbrojnej podległej Beselerowi. Część w Austrii internowano lub wcielono do Korpusu Posiłkowego brygadiera Hallera.
* Po stronie niemieckiej powołano w listopadzie 1916 Polska Siłę Zbrojną – Polnische Wehrmacht podległą w Radzie Stanu Józefowi Piłsudskiemu, a formalnie Beselerowi. Pod koniec 1916 Austria przekazała Legiony Radzie Stanu. Po kryzysie przysięgowym legionistów wcielono do Polnische Wehrmacht, część do armii austriackiej, część internowano (żołnierzy w Szczypiornie, oficerów w Beniaminowie), Piłsudskiego osadzono w Magdeburgu.
* Za armię jedynie sojuszniczą Ententa uznała wojsko polskie walczące na froncie francusko-niemieckim podległe Komitetowi Narodowemu Polskiemu w Paryżu, dowodzone od czerwca 1918 przez gen. Józefa Hallera, a później także powstańców wielkopolskich.
Prolog polityczny
* Najpierw car Mikołaj (1916), potem rewolucyjny rząd Kiereńskiego (marzec 1917), wreszcie rząd bolszewicki (15.11.1917) uznał prawo Polski do samostanowienia, a Rada Komisarzy Ludowych (28.08.1918) anulowała rozbiory Polski.
* W zaborze austriackim działała od 1912 Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. 16.08.1914 powstał Naczelny Komitet Narodowy z gen. Władysławem Sikorskim na czele. Drużyny strzeleckie przekształcono w Legiony Polskie.
* 5.11.1916 gubernatorzy zajętych ziem zaboru rosyjskiego ogłosili w imieniu cesarzy Niemiec i Austro-Węgier akt powstania samodzielnego państwa polskiego, nie określając jego granic. Rozpoczęto tworzenie Polskiej Siły Zbrojnej – Polnische Wehrmacht. W grudniu powstała Tymczasowa Rada Stanu podległa gubernatorowi Beselerowi. Referat wojskowy objął Józef Piłsudski do czasu rozwiązania Legionów i uwięzienia w Magdeburgu. Tymczasowa Rada Stanu rozwiązała się, na jej miejsce powołano Radę Regencyjną oraz rząd (Radę Stanu) Józefa Kucharzewskiego.
* 15.08.1917 powstał w Lozannie Komitet Narodowy Polski, z Romanem Dmowskim na czele. Komitet został uznany przez państwa zachodnie za przedstawiciela Polski. Podlegało mu wojsko polskie we Francji.
*9.02.1918 Niemcy i Austria zawarły w Brześciu pokój z Centralną Radą Ukraińską na mocy którego ziemie fińskie, łotewskie, litewskie, białoruskie, polskie i zachodnio-ukraińskie pozostawały pod okupacją niemiecką. Przewidziano utworzenie państwa ukraińskiego obejmującego Lwów i Zamość.
I wojna światowa skończyła się kapitulacją Turcji 30.10.1918, Austro-Węgier 3.11.1918 i Niemiec 11.11.1918.
Początek
7.10.1918 Rada Regencyjna, jedyny zorganizowany system władzy na ziemiach polskich, przejęła Polską Siłę Zbrojną z rąk gubernatora Beselera.
28.10.1918 powstała w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna z Wincentym Witosem na czele. Byli legioniści pod dowództwem płk Bolesława Roji opanowali Galicję po San i Spisz. Prezydentem Republiki Zakopiańskiej został Stefan Żeromski.
7.11.1918 powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Rzeczypospolitej Polskiej z prezydentem Ignacym Daszyńskim.
10.11.1918 powrócił z Magdeburga Józef Piłsudski. Rada Regencyjna podporządkowała się mu 14 listopada, podobnie uczynił rząd lubelski. Piłsudski powołał socjalistyczny rząd Jędrzeja Moraczewskiego, 22 listopada rząd nadał Piłsudskiemu stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa. Rząd Moraczewskiego był uznawany tylko przez Niemcy.
W tej sytuacji – dzięki porozumieniu Dmowskiego Piłsudskim – Komitet Narodowy Polski uznał rząd w Warszawie, desygnując na premiera Ignacego Paderewskiego. Umożliwiło to uznanie Polski za sojusznika Ententy i udział w kongresie pokojowym w Wersalu po stronie zwycięzców.
Kongres pokojowy w Wersalu obradował od stycznia 1919 i zakończył się podpisaniem traktatu pokojowego z Niemcami 28 czerwca 1919. W imieniu Polski podpisali go Ignacy Paderewski i Roman Dmowski [wobec błędów tłumacza swoje godzinne przemówienie o sprawach polskich wygłosił Dmowski dwa razy: po francusku i angielsku.] Traktat uznawał niepodległe państwo polskie w granicach wywalczonych
w powstaniu wielkopolskim oraz wymagających poprawek plebiscytowych w Prusach i na Śląsku. Granicę wschodnią miała określić Rada Ambasadorów. Z Austrią zawarto pokój w Saint Germain 10.09.1919 – podpisali go również Paderewski i Dmowski.
Walka o granice
Powstanie Wielkopolskie
W zaborze pruskim działała Polska Organizacja Wojskowa, niezależna od POW w Austrii, Sokół i inne mniejsze grupy koordynowane przez tajny Centralny Komitet Obywatelski, przekształcony w jawną Narodową Radę Ludową, w której Wielkopolskę reprezentował ks. Adamski, Pomorze – Adam Poszwiński, a Śląsk – Wincenty Witos.
27.12.1918 wybuchło Powstanie Wielkopolskie. Ochotniczą armią dowodził mjr Stanisław Taczak, doprowadzając ją do stanu 28 tys. żołnierzy. 16.01.1919 dowództwo przejął gen Józef Dowbór-Muśnicki, mianowany przez Józefa Piłsudskiego na prośbę NRL. Armia rozrosła się do 72 tys. żołnierzy, Dzięki KNP w Paryżu powstańcy zostali uznani za część armii sojuszniczej. Walki zakończyły się pokojem w Trewirze 16.02.1919.
W powstaniu zginęło 2 tys. osób. W sierpniu 1919 Sejm uchwalił przyłączenie Wielkopolski, rozwiązała się Naczelna Rada Ludowa, zniesiono granicę celną, powołano Ministerstwo b. Dzielnicy Pruskiej, o włączono armię wielkopolską do Wojska Polskiego. Pełne zjednoczenie nastąpiło w 1922 po rozwiązaniu Ministerstwa b. Dzielnicy Pruskiej.
Śląsk cieszyński
30.11.1918 powstały w Cieszynie jednocześnie polska Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego i czeski Zemsky Narodni Vibor. które podzieliły terytorium na część polską i czeską. Władze Czechosłowacji nie uznały lokalnych porozumień i doszło do wojny siedmiodniowej, w wyniku której wojsko czeskie zdobyło Cieszyn 20.01.1920 i teren aż pod Skoczów.
3 lutego 1920 zawarto w Paryżu porozumienie określające granice państwowe, które zatwierdziła Komisja Międzysojusznicza w lipcu 1920.
Powstania śląskie
Trakt wersalski postanowił przeprowadzić na Górnym Śląsku plebiscyt. Nasilił się terror niemiecki, co doprowadziło 16.08.1919 do wybuchu pierwszego powstania śląskiego. Kierował nim dowódca Polskiej Organizacji Wojskowej Alfons Zgrzebniok. Niepoparte przez rząd polski upadło już 26 sierpnia, 20 tys. powstańców i mieszkańców uciekło do Polski.
11.02.1920 władzę nad terenem plebiscytowym objęła Komisja Plebiscytowa. Szefem polskiego Komitetu Plebiscytowego został Wojciech Korfanty. Próby opanowania Śląska przez Niemców doprowadziły do wybuchu drugiego powstania śląskiego (19.08.1920), dowodzonego również przez Alfonsa Zgrzebnioka. Zakończyło się 26 sierpnia na rozkaz POW Górnego Śląska. Jedynym osiągnięciem było zastąpienie policji niemieckiej policją niemiecko-polską. Plebiscyt przeprowadzony 20 marca 1921 wypadł niekorzystnie dla Polski, wobec czego Wojciech Korfanty ogłosił 30 maja 1921 trzecie powstanie śląskie. Dyktatorem został Korfanty, dowództwo wojskowe objął płk Mielżyński, później płk Zenkteller-Wars. W powstaniach poległo 1300 powstańców i kilka tysięcy cywili, ofiar terroru niemieckiego. W lipcu 1922 powstańcy i wojska niemieckie opuściły obszar plebiscytowy. Ostateczny podział Górnego Śląska nastąpił w lipcu 1922 przez Radę Ambasadorów Ligi Narodów. Część polska dostała autonomię – własny sejm.
Plebiscyt w Prusach Wschodnich (Olsztyn, Kwidzyn) odbywał się 11.07.1920. Polsce przyznano tylko 8 gmin – za przyłączeniem głosowało 3% ludności na Mazurach i 8% w Warmii.
Granica wschodnia
Dyplomaci koalicyjni uchwalili 2.12.1918 granicę według Linię Curzona, a Rada Ambasadorów uzupełniła 11.10.1919 o kolejny odcinek, co pozostawiało Lwów i Wilno poza Polską. Zarówno Piłsudski jak Dmowski optowali za granicami przedrozbiorowymi jako punktem wyjścia. Jednak zaszły wydarzenia, które ukształtowały granicę wschodnią zupełnie inaczej.
Wojna polsko-ukraińska
W październiku 1918 Polacy i Ukraińcy powołali odrębne Rady Narodowe. 1.11.1918 powstała Zachodnio-Ukraińska Republika Ludowa, a legion ukraiński zajął Lwów i teren między Zbruczem i Sanem. Polacy zorganizowali opór we Lwowie (Orlęta lwowskie) i z pomocą wojska polskiego opanowali miasto. Wśród walk doszło do pogromu Żydów. Oblężenie miasta przez Ukraińców trwało do końca stycznia 1919. Front ustalił się na linii Kowel – Rawa Ruska.
Wojna polsko-radziecka
W marcu 1919 na terenie okupowanym przez Niemców powstała Republika Białoruska ze stolicą w Mińsku, w listopadzie Republika Litewska ze stolicą w Wilnie. Polacy stworzyli oddziały samoobrony Kresów, później Litwy i Białorusi. 1 lipca powstały Białoruska Republika Rad oraz Litewska Republika Komisarzy Ludowych. Polacy wycofywali się przed ich wojskami i polskimi (!) oddziałami rewolucyjnymi. Pierwszą bitwę z Armia Czerwoną stoczyło Wojsko Polskie 16 lutego 1919. W sierpniu 1919 front przebiegał na linii Dźwiny, Berezyny i Prypeci, z Zachodnią Ukrainą na linii Kowel – Rawa Ruska.
21.11.1919 Rada Naczelna Konferencji Pokojowej przyjęła angielski projekt statutu autonomicznego dla Galicji Wschodniej, w myśl którego Polska miała w imieniu Ligi Narodów administrować tym obszarem przez 25 lat. Uchwała ta nie weszła w życie, podobnie jak późniejsza z 8.12.1919, oddająca Polsce administrację ziem na zachód od linii Curzona.
Tajne porozumienia Józefa Piłsudskiego z bolszewikami miały na celu osłabienie walk na froncie białoruskim i umożliwienie bolszewikom pobicie „białych”. W kwietniu 1920 Piłsudski zawarł układ wojskowy z atamanem Petlurą z Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej ustalający granicę na Zbruczu. 25 kwietnia 1920 ruszyła wspólna wyprawa kijowska przeciw Armii Czerwonej i wojskom Denikina, docierając do Kijowa i Dniepru.
14 maja 1920 kontrofensywa Armii Czerwonej zmusiła wojska polsko-ukraińskie do odwrotu. Wobec zagrożenia Sejm powoła Radę Obrony Państwa z Piłsudskim, Witosem, Daszyńskim i Dmowskim. Pozyskano pomoc państw zachodnich w broni oraz misję wojskową z gen. Weygandem i marszałkiem Fochem.
20 lipca Julian Marchlewski, Feliks Dzierżyński i Feliks Kon utworzyli w Białymstoku Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski (!) – przyszły rząd Polskiej Socjalistycznej Republiki Rad (działał do 20 sierpnia), który czekał w Wyszkowie na zdobycie Warszawy.
Rozstrzygającą bitwę stoczono pod Warszawą 12-15 sierpnia 1920. Zgodnie z planem gen. Rozwadowskiego obroną Warszawy kierował gen. Haller, Józef Piłsudski atakował znad Wieprza, gen. Sikorski od Płocka. Bitwy na Wołyniu i nad Niemnem zakończyły wojnę – rozejm podpisano 12.10.1920. Ostatecznie pokój z Rosyjską Socjalistyczną Republiką Rad i Ukraińską Socjalistyczną Republiką Rad podpisano 21.03.1921 w Rydze.
Litwa Środkowa
9.10.1920, jeszcze przed rozejmem, gen. Lucjan Żeligowski „zbuntował się”, zajął Wilno i część Litwy, tworząc Litwę Środkową. Jej Sejm jednomyślnie uchwalił 20.02.1922 przyłączenie się do Polski, a polski Sejm Ustawodawczy inkorporował Litwę Środkową 24 kwietnia 1922. Całą granicę wschodnią Polski zatwierdziła ostatecznie Rada Ambasadorów Ligi Narodów 15 marca 1923. Litwa nie uznała tej decyzji, pozostając w stanie wojny z Polską do sierpnia 1938.
Krzysztof Gutorski
Autor jest seniorem Obozu Narodowego, wieloletnim publicystą „Ojczyzny”. W tym roku skończył 95 lat.
