W dniach 28-29 kwietnia br. w Centrum Edukacyjnym Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej im. Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego w Warszawie odbyły się obchody dziesiątej rocznicy śmierci prof. Wiesława Chrzanowskiego. Obok Instytutu współorganizatorem obchodów było Muzeum Historii Polski, reprezentowane przez dyrektora Roberta Kostro.
Pierwszego dnia zaplanowano wieczór wspomnień, prowadzony przez Roberta Kuraszkiewicza. Jako pierwszy głos zabrał Włodzimierz Blajewski, który wspominał kolejne etapy współpracy z Profesorem: w ramach „Solidarności”, na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, w Zarządzie Głównym ZChN oraz w Ministerstwie Sprawiedliwości. Jako kolejny wystąpił Marek Jurek, który poznał W. Chrzanowskiego w 1979 r., podczas pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski. Podkreślał on znaczenie, jakie dla całej późniejszej biografii założyciela ZChN miał okres okupacyjny. Czas ten wywarł kluczowy wpływ na formację ideową polityka. Wśród zasad, które przyświecały W. Chrzanowskiemu w ramach działalności publicznej, były marszałek Sejmu wskazywał na dążenie do kompromisu jako naczelnej metody politycznej.
Dla Piotra Miereckiego, współautora wywiadu rzeki z W. Chrzanowskim zatytułowanego „Pół wieku polityki czyli rzecz o obronie czynnej” (Warszawa 1997), był on osobą pełną życia, podtrzymującą stały kontakt z młodymi ludźmi, miłośnikiem górskich wypraw oraz koneserem sztuki. Początki znajomości z W. Chrzanowskim wspominał również dr hab. Aleksander Hall. Poznał on późniejszego mentora Ruchu Młodej Polski na sesji „Patriotyzm – nacjonalizm – katolicyzm”, zorganizowanej w listopadzie 1978 r. przez o. Ludwika Wiśniewskiego w Lublinie. Artur Zawisza opisywał z kolei swoją działalność w ZChN, w ramach którego zajmował nierzadko stanowisko opozycyjne wobec linii politycznej pierwszego prezesa stronnictwa. Pomimo występujących różnic Zawisza podkreślił jednak pełną lojalność okazaną W. Chrzanowskiemu w momencie postawienia mu zarzutów dotyczących współpracy z tajnymi służbami PRL. R. Kostro zwracał uwagę na demokratyzm i krytykę elitarystycznej koncepcji politycznej w działalności założyciela ZChN. W toczącej się po wystąpieniach dyskusji głos zabrali m.in. Jan Dworak oraz Marcin Kowalski, obecny prezes Młodzieży Wszechpolskiej.
Drugiego dnia obchodów odbyła się konferencja naukowa zatytułowana „Polityk. Prawnik. Mistrz. Wiesław Chrzanowski (1923-2012)”. Jako pierwszy wystąpił dr hab. Krzysztof Kosiński, autor pracy zatytułowanej „Ekonomia krwi. Z historii konspiracji narodowej w walczącej Warszawie 1939–1944–1990” (Warszawa 2020). Wygłosił on referat zatytułowany „Wojna Wiesława Chrzanowskiego”. Początek II wojny światowej zastał W. Chrzanowskiego w majątku rodzinnym w Boczkach pod Łowiczem. W zbiorach W. Chrzanowskiego zdeponowanych w Archiwum Akt Nowych znajdują się dwa dzienniki, które stanowią dramatyczny opis początków wojny. Innym cennym źródłem jest dziennik lektur, w którym W. Chrzanowski zapisywał przeczytane w latach 1937-1945 pozycje. W dużej mierze odzwierciedlały one ówczesne inspiracje intelektualne polityka. Po początkowym okresie przewagi prac z zakresu literatury pięknej (m.in. utwory J. Słowackiego, S. Żeromskiego, W. Reymonta), wśród lektur stopniowo zaczęły przeważać pozycje z zakresu polityki. Dominowały wśród nich prace autorów związanych z obozem narodowym, w tym m.in.: Romana Dmowskiego, Romana Rybarskiego, Jędrzeja Giertycha, Adama Doboszyńskiego i Ludwika Jaxy-Bykowskiego.
Kosiński zarysował kolejne etapy wojennej biografii Profesora – naukę w ramach tajnego Wydziału Prawa UW, studia ekonomiczne na Uniwersytecie Ziem Zachodnich oraz zaangażowanie w działalność konspiracji narodowej. W ramach tej ostatniej opisana została aktywność w strukturach Młodzieży Wielkiej Polski, a następnie Okręgu Stołecznego Stronnictwa Narodowego i Narodowej Organizacji Wojskowej. Ukazany został udział W. Chrzanowskiego w reaktywacji Młodzieży Wszechpolskiej oraz jego współpraca z pismem „Młoda Polska” w latach 1942-1944. Badacz dziejów narodowej konspiracji zarysował także powstańczy etap biografii polityka. W czasie Powstania Warszawskiego pełnił on m.in. funkcję dowódcy drużyny w kompanii „Genowefa” batalionu NOW-AK „Gustaw”. Najbardziej dramatycznym przeżyciem czasu wojny była śmierć brata Zdzisława, który zginął rozstrzelany przez Niemców w marcu 1943 r.
Kolejny referat zatytułowany „Współpraca Wiesława Chrzanowskiego z Prymasami Polski” zaprezentował dr hab. Paweł Skibiński, zastępca dyrektora IDMN. W swoim wystąpieniu ukazywał współpracę Profesora z kardynałem Stefanem Wyszyńskim w ramach nieformalnego Zespołu Informacyjnego działającego przy Prymasie Tysiąclecia. Obok W. Chrzanowskiego w jego skład wchodzili także m.in.: Konstanty Turowski, Władysław Siła-Nowicki i Józef Kwasiborski. O ile stosunki W. Chrzanowskiego z Prymasem Wyszyńskim miały, jak podkreślał prelegent, charakter mocno oficjalny, inne relacje charakteryzowały jego kontakty z Prymasem Józefem Glempem. Najbliższa współpraca z następcą Prymasa Tysiąclecia miała miejsce w latach 1983-1985, w okresie późniejszym sprowadzała się zaś najczęściej do doradztwa prawnego. Zdaniem dr. Skibińskiego znaczną przeszkodę w badaniach omawianej problematyki stanowi fakt, iż okres prymasostwa J. Glempa jest dotychczas naukowo niezbadany.
Wiesław Chrzanowski na wystawie „Powrót Polski na mapę – Traktat Wersalski 1919” (Muzeum Niepodległości w Warszawie 2009). Obok Zbigniew Zieliński.
Marszałek Sejmu RP V kadencji Marek Jurek wygłosił wystąpienie zatytułowane „Wkład Wiesława Chrzanowskiego w utworzenie wolnej Polski (1988-1993)”. Wśród trwałych elementów porządku prawnego Polski po dokonaniu transformacji ustrojowej, do których powołania założyciel ZChN w walny sposób się przyczynił, polityk wymienił powstanie instytucji, które przywróciły chrześcijański charakter państwa. Zaliczył do nich przede wszystkim wprowadzenie prawnej ochrony życia poczętego, zawarcie konkordatu ze Stolicą Apostolską oraz katechizację szkolną. M. Jurek wskazywał również na rolę W. Chrzanowskiego w powołaniu i działalności kolejnych rządów centroprawicowych kierowanych przez Jana Krzysztofa Bieleckiego, Jana Olszewskiego i Hannę Suchocką.
Jako kolejny głos zabrał dr hab. Marek Dobrowolski, pracownik KUL, który zaprezentował referat „Wiesław Chrzanowski jako konstytucjonalista”. Przedstawił w nim naukową działalność Profesora. Zainteresowania badawcze W. Chrzanowskiego dotyczyły przede wszystkim prawa cywilnego, szczególnie zaś prawa spółdzielczego i korporacyjnego. Prelegent wskazywał w tym kontekście na pracę naukową Profesora prowadzoną w ramach Spółdzielczego Instytutu Badawczego. Przejawem zaś zainteresowań problematyką prawa korporacyjnego było współautorstwo Statutu NSZZ „Solidarność”. W wystąpieniach Profesora dostrzec można jednak także zainteresowanie problematyką prawa publicznego.
Szczególne miejsce w ramach ostatniego zajmowały zagadnienia z zakresu ustroju państwa. Na gruncie rozwiązań ustrojowych Profesor proponował m.in. zmiany w pozycji prezydenta. Głowa państwa w myśl tych koncepcji miała pełnić przede wszystkim funkcje reprezentacyjne, symbolizować prestiż państwa. Urząd prezydenta wyłączony miał zostać z grona organów władzy wykonawczej. W. Chrzanowski niejednokrotnie czerpał w zakresie projektowanych koncepcji z dorobku prawnego II RP.
Kolejny referat zatytułowany „Endecki życiorys Wiesława Chrzanowskiego” wygłosił prof. Tomasz Sikorski. Wskazywał w nim na polityczne afiliacje ojca Profesora, także Wiesława, który jeszcze przed wybuchem I wojny światowej zbliżył się do secesyjnej grupy „Rzeczpospolitej”, skupiającej małopolskich działaczy narodowych. Już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości utrzymywał on liczne kontakty z przedstawicielami grupy profesorskiej w łonie Narodowej Demokracji. Przełomem w życiu W. Chrzanowskiego była lektura „Myśli nowoczesnego Polaka”, które otrzymał od ojca w 1938 r. z okazji urodzin. W tym samym roku został także członkiem Narodowej Organizacji Gimnazjalnej. Okres wojny i okupacji związany z działalnością w strukturach konspiracji narodowej przyniósł W. Chrzanowskiemu liczne kontakty z przedstawicielami środowiska.
Do jego ówczesnych mentorów politycznych należeli doc. Henryk Piętka oraz prof. Ludwika Jaxa-Bykowski. Spośród przedstawicieli młodszego pokolenia blisko współpracował z Witoldem Borowskim. Już w czasie wojny dostrzec można było, zdaniem T. Sikorskiego, w formułowanych przez W. Chrzanowskiego koncepcjach dążenie do syntezy myśli chrześcijańsko-społecznej z dorobkiem ideowym obozu narodowego. Przejawem tego były m.in. teksty publikowane na łamach „Młodej Polski” i „Wszechpolaka”. Także po 1945 r. pozostał on wierny metodzie politycznej obozu wszechpolskiego, formułując m.in. wskazania polityki czynnej, nawiązujące do koncepcji wypracowanych w łonie Ligi Narodowej.
Wiesław Chrzanowski na wystawie „Powrót Polski na mapę – Traktat Wersalski 1919”
Jako ostatni wystąpił dr Mariusz Olczak, dyrektor AAN, który przedstawił komunikat źródłowy „Działalność Wiesława Chrzanowskiego w świetle Archiwów Państwowych”. Spuścizna archiwalna pozostawiona przez W. Chrzanowskiego stanowi obecnie jeden z największych i najważniejszych zbiorów wytworzonych przez polityków III RP znajdujących się w zasobach państwowych. Liczy on przeszło dziesięć metrów bieżących akt. Składają się na niego zarówno materiały osobiste, wśród nich życiorysy, legitymacje, korespondencja oraz opracowania, jak i duża ilość fotografii oraz materiały filmowe. Inwentarz zespołu dostępny jest w internecie.
W ramach prowadzonej podczas konferencji dyskusji biorący w niej udział starali się dokonać podsumowania działalności Profesora. Zastanawiano się również nad jego stosunkiem do przemian dokonanych po 1989 r. M. Jurek podkreślał, iż bilans jego aktywności uznać należy za jednoznacznie pozytywny. Przyczynił się on przede wszystkim do zaistnienia na polskiej scenie politycznej kierunku chrześcijańsko-narodowego. Zwracał jednocześnie uwagę na krytycyzm W. Chrzanowskiego w odniesieniu do ewolucji systemu politycznego w Polsce. Przejawem tego, na co wskazywał z kolei R. Kuraszkiewicz, był fakt, iż w ostatnim okresie nie głosował on na żadną z dwóch czołowych formacji politycznych.
Na zakończenie konferencji wyemitowany został film w reżyserii Lidii Chołody poświęcony W. Chrzanowskiemu. Po zakończeniu obrad uczestnicy złożyli kwiaty na grobie Profesora na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Dwudniowe obchody zakończyła msza święta odprawiona w intencji Zmarłego w warszawskiej katedrze św. Jana. Wydanie materiałów pokonferencyjnych, zgodnie z zapowiedzią organizatorów, planowane jest w przyszłym roku, na który przypada stulecie urodzin prof. W. Chrzanowskiego.
dr Maciej Motas
Myśl Polska, nr 19-20 (8-15.05.2022)
