PublicystykaManifest z Ventotene (2)

Redakcja2 lata temu
Wspomoz Fundacje

23 maja 1986 r. zmarł trockista (marksista ortodoksyjny) Altiero Spinelli (1907-1986) – śmiertelny wróg państwa narodowego i czołowy ideolog eurofederalizmu. Nieco wcześniej – 17 lutego 1986 r. w Luksemburgu i 23 lutego 1986 r. w Hadze – państwa członkowskie EWG podpisały Jednolity Akt Europejski, otwierający drogę do powstania Unii Europejskiej (co stało się 1 listopada 1993 r. na mocy traktatu z Maastricht z 7 lutego 1992 r.).

Był to – czego głośno jeszcze nie mówiono – wybór takiego modelu integracji europejskiej, jakiego chciał Spinelli, tzn. prowadzącego docelowo do powstania jednolitego federalnego państwa europejskiego. W latach 1987-1989 przeprowadzono demontaż obozu socjalistycznego, czyli tzw. bloku wschodniego, a w latach 1989-1991 demontaż ZSRR i Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii. Przypadek?

W 2017 r. Komisja Europejska ustanowiła nagrodę im. Altiero Spinellego „za propagowanie wiedzy o Unii Europejskiej”. Nie imienia Schumana, nie Adenauera, nie De Gasperiego, ale imienia Spinellego – działacza Włoskiej Partii Komunistycznej, wyrzuconego z niej za trockizm, zwolennika likwidacji państw narodowych w Europie i zastąpienia ich europejskim państwem ponadnarodowym rządzonym przez „partię rewolucyjną”. Od razu zwrócę w tym miejscu uwagę, że u Lenina najpierw powstała partia rewolucyjna, a potem Związek Radziecki, w którym panowała. U Spinellego ma być odwrotnie. Najpierw powstanie federacja europejska, a na samym końcu rządząca w niej partia rewolucyjna. Czyli najpierw bajdurzenie o wolności i demokracji bez granic, a totalitaryzm na końcu.

Pierwszym polskim laureatem Nagrody im. Altiero Spinellego stała się Fundacja „Krzyżowa” dla Porozumienia Europejskiego. Prawie w tym samym czasie, kiedy Spinelli tworzył manifest z Ventotene, w Krzyżowej (wówczas Kreisau) spotykali się członkowie tzw. Kręgu z Krzyżowej – czyli naziści drugiego garnituru, niemieccy konserwatyści, a nawet socjaldemokraci, którzy dostrzegli, że Hitler prowadzi Niemcy do klęski. Także i w tym gronie pojawił się pomysł odejścia po wojnie od państwa narodowego. „Nie wspólnota niezależnych państw narodowych była celem, lecz europejskie państwo federalne” – napisał Frédéric Stephan o ukształtowanej w Kreisauer Kreis wizji powojennej Europy.

Współcześni liderzy UE coraz częściej odwołują się już tylko do dziedzictwa autorów manifestu z Ventotene. Kiedy 25 marca 2017 r. obchodzono 60-lecie traktatów rzymskich, przywódcy państw członkowskich Unii Europejskiej spotkali się tego dnia w Rzymie, gdzie podpisali wspólnie „Białą Księgę w Sprawie Przyszłości Europy”. W dokumencie tym ani razu nie wspomniano o Adenauerze, Schumanie czy De Gasperim. Jedyne nazwiska, jakie się w nim pojawiły, to Altiero Spinelli i Ernesto Rossi – autorzy manifestu z Ventotene.

Kim zatem były te osoby, tak wysoko cenione przez obecne elity polityczne Zachodu? Spinelli i Rossi należeli do drugorzędnych postaci opozycji antyfaszystowskiej we Włoszech. Spinelli od 17 roku życia (od 1924 r.) był członkiem Włoskiej Partii Komunistycznej, ale w czasie długoletniego pobytu w więzieniach zaczął oddalać się do ówczesnej stalinowskiej linii partii i ostatecznie został z niej wydalony w 1937 r. za krytykę Stalina i sympatie trockistowskie. Natomiast Rossi był ochotnikiem podczas pierwszej wojny światowej i dosłużył się stopnia oficerskiego. Po wojnie podjął studia prawnicze i zafascynował się myślą socjologiczną Vilfredo Pareto (1848-1923). Przypomnijmy zatem, że Pareto uważał, iż właściwym źródłem równowagi społecznej jest konflikt i walka pomiędzy przeciwstawnymi siłami społecznymi. Był też autorem tzw. teorii krążenia elit. Aż do przewrotu faszystowskiego w 1922 r. („marsz na Rzym”) Rossi współpracował z redagowanym przez Mussoliniego organem prasowym ruchu faszystowskiego „Il Popolo d’Italia”. Dopiero później Rossi, rozczarowany do faszyzmu, związał się z antyfaszystowskim ugrupowaniem Giustizia e Libertá (Sprawiedliwość i Wolność), a jego nowym mentorem został socjalliberalny historyk Gaetano Salvemini (1873-1957) – jeden z najważniejszych oponentów politycznych Benita Mussoliniego.

Sprawiedliwość i Wolność powstała w 1929 r. i była ruchem niekomunistycznej lewicy. Organizacja głosiła poglądy liberalno-socjalistyczne. Jej członkowie brali udział w hiszpańskiej wojnie domowej, a od 1943 r. współtworzyli partyzantkę antyfaszystowską we Włoszech. W 1942 r. z części Sprawiedliwości i Wolności wyłoniła się Partitio d’Azione (Partia Czynu). W szeregach tej eklektycznej i krótko po drugiej wojnie światowej wpływowej partii odnajdziemy naszych dwóch bohaterów. Spinelli i Rossi, po zetknięciu się w więzieniu, podążali już tą samą drogą polityczną i ideologiczną. Ich środowisko więzienne składało się głównie z osób o poglądach marksistowskich i anarchistycznych, co nie pozostało bez wpływu na treść i charakter manifestu z Ventotene. Obaj współzakładali 28 sierpnia 1943 r. Europejski Ruch Federalistyczny.

Marzenia Spinellego i Rossiego o utworzeniu federacji europejskiej ożyły, kiedy w 1947 r. – w związku z realizacją Planu Marshalla – utworzona została Komisja Gospodarcza dla Europy. Spinelli odniósł się do Planu Marshalla na I Kongresie Unii Europejskich Federalistów, gdzie przestrzegał zarówno przed amerykańskim, jak i sowieckim imperializmem. Zaporą przeciwko nim miała być właśnie sfederalizowana Europa.

Spinelli wespół z Rossim wzięli również udział w tzw. kongresie haskim w maju 1948 r., w którym nie uczestniczyli jednak przedstawiciele chadeckiego rządu włoskiego premiera De Gasperiego. W następstwie ustaleń kongresu haskiego powstał Ruch Europejski, a w 1949 r. utworzono Radę Europy. Wiosną 1950 r. ogłoszono plan Schumana, zaś jesienią tego samego roku premier René Pleven zaprezentował na forum francuskiego Zgromadzenia Narodowego projekt wspólnej obrony europejskiej, którego deklarowanym celem było zapobieżenie odrodzeniu się siły militarnej Niemiec. Powstanie Europejskiej Wspólnoty Obronnej byłoby kolejnym – po powołaniu w 1951 r. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali – sukcesem federalistów, zwłaszcza że premier De Gasperi wystąpił (pod wpływem Spinellego) również z propozycją utworzenia Europejskiej Wspólnoty Politycznej. Plany te zakończyły się jednak niepowodzeniem, albowiem koncepcję Europejskiej Wspólnoty Obronnej odrzucono w 1954 r., a wraz z nią upadła wizja Wspólnoty Politycznej.

Ta dotkliwa porażka eurofederalistóww spowodowała, że w połowie lat 50-tych XX w. rozeszły się drogi autorów manifestu z Ventotene. Rossi, rozczarowany brakiem sukcesów idei europejskiego federalizmu, powrócił do polityki krajowej i związał się z antykatolicką Partią Radykalną. Od tego czasu do śmierci w 1966 r. zajmował się publicystyką i opublikował kilkanaście opracowań jednoznacznie krytycznych wobec Kościoła katolickiego.

Natomiast Spinelli, krok po kroku, cierpliwie budował struktury przyszłej Unii Europejskiej. Długie lata zdobywał wpływy jako ekspert różnych wpływowych osobistości w EWG i doprowadził do utworzenia Instytutu Spraw Międzynarodowych w Rzymie. Od 1970 r. był członkiem Komisji Europejskiej (wówczas jeszcze w ramach EWG), odpowiedzialnym za politykę przemysłową. Z funkcji w Komisji Wspólnot Europejskich zrezygnował w 1976 r., ponieważ nie zdołał tam przeforsować swoich pomysłów federalistycznych. Doszedł wtedy do wniosku, że sposobem na ich przeforsowanie będzie wzmocnienie roli Parlamentu Europejskiego i że to będzie najlepsze forum walki o federalną Europe. Dlatego w 1979 r. Spinelli został deputowanym do Parlamentu Europejskiego (były to pierwsze powszechne wybory w ramach państw EWG do Parlamentu Europejskiego). Kandydował – co trzeba podkreślić – z listy Włoskiej Partii Komunistycznej jako kandydat niezależny. W Parlamencie Europejskim stworzył wpływową, ponadpartyjną grupę nacisku o nazwie Klub Krokodyli lub Klub Krokodyla (od nazwy restauracji „Au crocodile” w Strasburgu, gdzie 9 lipca 1980 r. odbyło się spotkanie założycielskie, a potem odbywały się spotkania członków grupy).

Klub Krokodyla opowiadał się za intensyfikacją integracji europejskiej, aż do zbudowania federacji europejskiej. Opowiadał się też za zwiększeniem uprawnień Parlamentu Europejskiego, który miał stać się organem konstytucyjnym (do dzisiaj się nim nie stał). Liczba członków Klubu Krokodyla w Parlamencie Europejskim szybko wzrosła po kilku miesiącach z dziewięciu (założyciele) do 60, a następnie po roku do 180. Liderem tej struktury i autorem jej inicjatyw był Spinelli. Największym sukcesem Klubu Krokodyla (czyli Spinellego) było doprowadzenie do powołania przez Parlament Europejski komitetu ds. reform instytucjonalnych Wspólnot Europejskich. Komitet ten, pod przewodnictwem Spinellego, przygotował wstępny Traktat o Unii Europejskiej. Miało to być – zgodnie z duchem tzw. Planu Spienellego – państwo federalne. Ale wtedy – w pierwszej połowie lat 80-tych XX w. – społeczeństwa Europy Zachodniej i część jej elit politycznych nie były na to jeszcze przygotowane.

Co prawda propozycja federalistycznego traktatu europejskiego została przyjęta przez Parlament Europejski większością głosów 14 lutego 1984 r., ale parlamenty narodowe państw EWG odmówiły jego ratyfikacji. „Krokodyle” tym się nie zraziły. Spinelli i jego zwolennicy doprowadzili do dalszych negocjacji, które zakończyły się przyjęciem przez państwa EWG w 1986 r. Jednolitego Aktu Europejskiego, a w 1992 r. Traktatu z Maastricht – rozpoczynającego proces likwidacji suwerenności państw członkowskich Wspólnot Europejskich. Po śmierci Spinellego w 1986 r. jego zwolennicy w Parlamencie Europejskim utworzyli specjalny komitet, mający na celu kontynuowanie prac Klubu Krokodyla. Dzisiaj funkcjonuje on jako Spinelli Group – najbardziej wpływowa, zakulisowa grupa polityczna w Unii Europejskiej.

Jednym z największych sukcesów Altiero Spinellego było całkowite pominięcie wartości chrześcijańskich w przeforsowanych przez „Krokodyli” podstawowych aktach wspólnotowego prawa europejskiego. Było to widoczne już w projekcie Traktatu ustanawiającego Unię Europejską z 1984 r., który w żaden sposób nie odnosił się do jakiejkolwiek religii, a tym bardziej nie wspominał o znaczeniu chrześcijaństwa dla rozwoju cywilizacji europejskiej.

Echa manifestu z Ventotene i późniejszych koncepcji politycznych Spinellego pobrzmiewały w licznych rozwiązaniach instytucjonalnych Parlamentu Europejskiego. Dotyczyło to przede wszystkim roli i znaczenia samego Parlamentu Europejskiego, który początkowo był gremium opiniodawczym składającym się z delegatów parlamentów narodowych. W szerszej perspektywie samo przejście od Wspólnot Europejskich do jednolitej Wspólnoty, a następnie do Unii wyposażonej w osobowość prawną i podmiotowość w sferze prawa międzynarodowego, było wyrazem koncepcji federalistycznej, która legła u podstaw manifestu z Ventotene.

Warto zwrócić uwagę na to, że sposób działania Spinellego i „Krokodyli” był później powielany przez zwolenników federalizmu europejskiego za każdym razem, gdy napotykali trudności na swojej drodze. Kiedy wyborcy w Danii odrzucili w 1992 r. Traktat z Maastricht, biurokracja brukselska doprowadziła do powtórzenia referendum. Jego wynik, z 18 maja 1993 r., był pozytywny. Zapisy Traktatu z Maastricht zostały zmienione w podpisanym 2 października 1997 r. w Amsterdamie Traktacie ustanawiającym Wspólnoty Europejskie oraz niektóre związane z nimi akty. Był to kolejny krok w kierunku federalizmu. Następnym krokiem była tzw. Konstytucja dla Europy – podpisana 29 października 2004 r. w Rzymie przez liderów państw członkowskich UE – przekształcająca Unię Europejską w quasi-federację.

Gdy 29 maja i 1 czerwca 2005 r. wyborcy we Francji i Holandii odrzucili Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, federaliści się tym nie zrazili. Przemycili część idei z Konstytucji dla Europy do podpisanego 13 grudnia 2007 r. traktatu lizbońskiego, zwanego też traktatem reformującym Unię Europejską. Oficjalna nazwa to Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską. Od tego czasu federaliści europejscy zmierzają do celu nawet wbrew ustanowionym traktatom. Zawsze krok po kroku, cierpliwie powracając po napotkaniu oporu do punktu wyjścia, by znowu wystąpić z tym samym projektem politycznym w zmienionej dekoracji, stosując to nacisk, to perswazję, zawsze konsekwentnie do celu. Tak jak czynił to ich mistrz – Altiero Spinelli.

Bohdan Piętka

Myśl Polska, nr 47-48 (21-28.11.2021)

Redakcja