5 maja minęła dwusetna rocznica śmierci Napoleona Bonaparte (właść. Napoleone di Bonaparte, gdyż miał pochodzenie włoskie), czyli cesarza Francuzów Napoleona I. Cesarza nie Francji, ale właśnie Francuzów – „cesarza ludu”. Zmarł on 5 maja 1821 r. o godz. 17:49, nie ukończywszy jeszcze 52 lat. Miejscem jego śmierci była posiadłości Longwood na Wyspie św. Heleny.
Jest to niewielka wyspa wulkaniczna, licząca 420 km 2 powierzchni, położona na południowym Atlantyku, 2800 km na południe od Zatoki Gwinejskiej i 1900 km na zachód od południowo-wschodniego wybrzeża Afryki. Tak wówczas jak i obecnie – kolonia brytyjska. Tam właśnie Napoleon spędził na zesłaniu ostatnie sześć lat życia, po tym jak po klęsce pod Waterloo 18 czerwca 1815 r. oddał się w ręce Anglików.
Był to niewątpliwie najgorszy okres jego życia. Podczas zesłania na Wyspie św. Heleny Napoleon nie był już tytułowany cesarzem, jak w czasie pierwszego zesłania na Elbie (kwiecień 1814 – luty 1815 r.), ale „generałem Bonaparte”. Brytyjski gubernator Hudson Lowe nie szczędził „generałowi Bonaparte” licznych upokorzeń. Stąd prawdopodobnie wzięła się opinia o otruciu Napoleona przez Brytyjczyków. Liczne pogłoski głosiły, że więzień gubernatora Lowe miał być podtruwany od 1816 r. arszenikiem, który w niewielkich ilościach podawano mu do jedzenia. Hipoteza ta wzięła się także stąd, że po ekshumacji i sprowadzeniu zwłok Napoleona do Paryża w 1840 r. stwierdzono, że są one dobrze zachowane, bowiem arszenik jest jednocześnie znakomitym środkiem konserwującym. Francesco Antommarchi – lekarz reprezentujący rząd brytyjski i szef zespołu badającego zwłoki Napoleona po jego śmierci w 1821 r. – uznał, że zmarł on na raka żołądka, co zostało zapisane w akcie zgonu.
Autopsję dokonaną przez Antommarchiego potwierdził w latach 2005-2007 międzynarodowy zespół naukowców z USA, Kanady i Szwajcarii. Po przeprowadzeniu badań szczątków Napoleona i przeanalizowaniu opisów sporządzonych przez jego lekarzy oraz relacji osób, które towarzyszyły mu w ostatnich miesiącach życia badacze ci stwierdzili, że Napoleon cierpiał na zaawansowanego raka żołądka. Najprawdopodobniej wpływ na rozwinięcie się tej choroby u Napoleona miały czynniki dziedziczne. Rak żołądka był bowiem przyczyną śmierci również jego ojca, brata Ludwika i siostry Pauliny. Wpływ na rozwój choroby mogła mieć też nieprawidłowa dieta cesarza Francuzów, o którą trudno mu było zadbać w czasie licznych kampanii wojennych. A może jednak miał na to wpływ także arszenik?
W 2001 r. Pascal Kintz ze Strasbourg Forensic Institute zbadał poziom arszeniku w zachowanym puklu włosów Napoleona i stwierdził, że był on 7-38 razy wyższy niż normalny. Taką samą koncentrację arszeniku wykazały jednak próbki jego włosów z lat 1805, 1814 i 1821. Skłania to do wniosku, że Napoleon otrzymywał w różnych okresach swojego życia duże, ale nie zabójcze, dawki arszeniku. Przed odkryciem antybiotyków arszenik był jedynym znanym środkiem walki z kiłą i był też używany w pomadzie do włosów, której używał Napoleon. Zdaniem Ivana Ricordela – toksykologa z policji paryskiej – gdyby arszenik miał być przyczyną śmierci Napoleona, zgon musiałby nastąpić na wiele lat przed rokiem 1821.
Z całą pewnością nie da się wykluczyć czy Napoleon został otruty przez Brytyjczyków obawiających się, że jakimś sposobem wydostanie się on z Wyspy św. Heleny i dotrze do Europy albo do uwalniającej się wtedy z kolonializmu hiszpańskiego i portugalskiego Ameryki Południowej i tym samym ponownie przysporzy poważnych problemów politycznych Świętemu Przymierzu. Nie ulega wątpliwości, że ostatnie lata jego życia spędzone w pawilonie ogrodowym Briars, w posiadłości Longwood House, były okresem nie tylko cierpienia fizycznego, ale i psychicznego, które zawsze jest udziałem człowieka przegranego. Okresem gorzkiej refleksji nad dokonaniami krótkiego, ale jakże bogatego życia.
Nie dowiemy się jak tak refleksja wyglądała, ponieważ Napoleon nie spisał pamiętników. Może nie zdążył, może nie zamierzał ich w ogóle pisać. Dzisiaj musi nas nurtować pytanie, w jaki sposób rozmyślał nad przyczynami swojej klęski podczas spacerów po nadbrzeżu skalistej wyspy, patrząc na bezkresny Atlantyk. Czy pomyślał wtedy o tym, że atak na Rosję w 1812 r. był błędem? Nie tylko politycznym, ale przede wszystkim błędem niedocenienia przeciwnika. Czy pomyślał o tym, że błędem było pozostawienie w 1807 r. szczątkowych Prus, zamiast ich całkowite zniszczenie? Być może inaczej potoczyłaby się wtedy kampania roku 1813 i być może inaczej wyglądałaby cała historia Europy w XIX i XX w.
Czy pomyślał wreszcie o „swoich Polakach”? „Zostawcie to Polakom!” – powiedział Napoleon, gdy rankiem 30 listopada 1808 r. gen. Louis Montbrun zameldował mu, że szarża kawalerii francuskiej wprost na armaty hiszpańskie w wąwozie Somosierra nie jest możliwa. Kiedy polscy szwoleżerowie przełamali pozycje hiszpańskie i otworzyli armii napoleońskiej drogę na Madryt, Napoleon podsumował to krótko: „Dla moich Polaków nie ma rzeczy niemożliwych”. 2 grudnia 1808 r., na postoju w okolicach Madrytu, Napoleon podyktował treść XIII Biuletynu Armii. Ku zaskoczeniu „swoich Polaków” główną zasługę w przełamaniu obrony hiszpańskiej pod Somosierrą oddał nie płk. Kozietulskiemu, ale gen. Montbrunowi, który przecież nie chciał tam w ogóle atakować i który notabene zakończył swoje życie 7 września 1812 r. prowadząc fatalną szarżę kawalerii francuskiej w bitwie pod Borodino.
Ale nawet to nie zachwiało wiarą w Napoleona tych Polaków, którzy przy nim stali. Wiarą tzw. orientacji francuskiej nie zachwiała ani tragedia Legionów Polskich, które Napoleon wysłał w 1803 r. na zagładę w walce z antyfrancuskim powstaniem niewolników murzyńskich na Haiti (wówczas San Domingo), ani podarowanie Polakom przez cesarza Francuzów kadłubowego i marionetkowego Księstwa Warszawskiego, ani używanie wojsk polskich do ujarzmienia Hiszpanii. Wierni mu Polacy stali przy nim do końca. Osłaniając odwrót z Rosji resztek Wielkiej Armii podczas dramatycznej bitwy nad Berezyną (26-29 listopada 1812 r.), w Bitwie Narodów pod Lipskiem (16-19 października 1813 r.), czy podczas zesłania na Elbie, gdzie Napoleonowi towarzyszył szwadron polskich szwoleżerów rotmistrza (późniejszego generała) Jana Jerzmanowskiego, który walczył także pod Waterloo.
Polska wiara w Napoleona została uwieczniona w drugiej zwrotce „Mazurka Dąbrowskiego”. Wyznawcy orientacji francuskiej mieli nadzieję, że zwycięstwo Napoleona nad Rosją doprowadzi do wskrzeszenia Polski przedrozbiorowej. Tak się nie stało. Ale czy tylko z powodu klęski Wielkiej Armii w Rosji? Czy na Wyspie św. Heleny Napoleon pomyślał o tym, że jedną z przyczyn jego klęski mogło być instrumentalne traktowanie sprawy polskiej i lekceważenie polskich nadziei? Po rozpoczęciu inwazji Wielkiej Armii na Rosję w czerwcu 1812 r. do prawie 100 tys. wojsk polskich pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego dołączyło 20 tys. polskich ochotników z Litwy. Ilu więcej mogłoby dołączyć, gdyby po wkroczeniu Wielkiej Armii do Wilna Napoleon ogłosił odnowienie Królestwa Polskiego? Czy pomyślał on o tym, że te co najmniej kilkadziesiąt tysięcy polskich bagnetów i szabel więcej mogło przechylić szalę na stronę francuską w nierozstrzygniętej bitwie pod Borodino (5-7 września 1812 r.)?
Ostatecznie Królestwo Polskie wskrzesił nie Napoleon, ale car Aleksander I. W 1815 r. na mapie Europy pojawiło się Królestwo Polskie, okrojone terytorialnie i pozostające w unii dynastycznej z Rosją. Na decyzję Aleksandra I o jego utworzeniu wpłynęło m.in. to, że po klęsce wojsk napoleońskich w 1812 r. książę Józef Poniatowski dotrzymał z resztkami swojego wojska wierności Napoleonowi. Imperator Rosji wyciągnął z tego wniosek, że wojsko polskie będzie wierne także jemu jako królowi Polski. Zatem polska wierność Napoleonowi, przez wielu uważana za bezmyślną, opłaciła się politycznie. Polska krew przelana w wojnach napoleońskich nie poszła na marne, a to, że szansa jaką było Królestwo Polskie z 1815 r. została później zmarnowana przez politykę polską jest tematem na odrębny artykuł.
Po wejściu Wielkiej Armii do Wilna w czerwcu 1812 r. przedstawiono Napoleonowi profesorów tamtejszego uniwersytetu. Podobno, gdy przedstawiano mu prof. Euzebiusza Słowackiego (ojca wieszcza Juliusza Słowackiego) i poinformowano, że jest to profesor literatury polskiej (faktycznie kierownik Katedry Wymowy i Poezji) Napoleon miał zapytać: „To Polacy mają literaturę?”. Jeśli zdarzenie to rzeczywiście było prawdziwe, można z niego wyciągnąć wniosek, że oparty na ignorancji i lekceważeniu stosunek Zachodu do Polski miał miejsce także ponad 200 lat temu. Jest więc już zatem pewną tradycją polityczną.
„Jeżeli już macie pić, to pijcie jak Polacy”, „Pijcie jak Polacy, ale bądźcie równie dzielni jak oni” – te, potwierdzone już źródłowo, wypowiedzi Napoleona też pokazują jak postrzegał on „swoich wiernych Polaków”. Wielu historyków i publicystów twierdzi, że Napoleon Polaków cynicznie oszukał, że wykorzystywał polskie nadzieje i polską krew. Trzeba jednak obiektywnie stwierdzić, że chociaż nie odbudował Polski i nie miał takiego zamiaru, to tworząc w 1807 r. Księstwo Warszawskie zapoczątkował długi i dramatyczny proces odbudowy polskiej państwowości. Nadając Księstwu Warszawskiemu konstytucję wzorowaną na francuskich rozwiązaniach ustrojowych, znosząc w Księstwie Warszawskim poddaństwo chłopów i wprowadzając Kodeks Napoleona przyspieszył też proces przejścia od feudalizmu do kapitalizmu na ziemiach polskich.
A napoleoński amok Polaków? Cóż, jest on widać polską urodą. Jego echa pobrzmiewały w naiwnej wierze przyjścia z pomocą przez Francję bezsensownym polskim powstaniom w 1830 i 1863 r. i w ogóle w szeroko rozumianej polskiej w wierze w Zachód w XIX i XX w., która nie znalazła odwzajemnienia, tak jak i wiara w Napoleona. Mimo to wiara w Zachód (symbolizowany współcześnie już nie przez Francję, ale USA) trwa w Polsce do dzisiaj i wydaje się niezłomna.
Oceniając Napoleona historyk Marceli Handelsman (1882-1945) napisał: „Prawdziwe znaczenie Napoleona polega na tym, iż on dopiero umożliwił i przyspieszył rozwój narodów XIX stulecia. (…) był także i u nas wskrzesicielem życia narodowego przez instytucje, które narzucił, przez rolę, jaką w duszy zbiorowej narodu odegrał. Stworzył warunki wewnętrzne, organizacyjne, oraz zewnętrzne, polityczne, w których odrodzony naród mógł wzmocnić swą świadomość, zespolić się i zjednoczyć, mógł rzucić podwaliny pod dalszy swój byt duchowy i w czynie zamknąć dowody swej żywotności”. Oczywiście można się z tą opinią nie zgodzić, ale na historię trzeba zawsze patrzeć w sposób wyważony i nawet oceniając negatywnie napoleoński amok Polaków należy unikać ocen czarno-białych.
W tym kontekście warto przypomnieć jeszcze jedną wypowiedź Napoleona: „Historia jest wersją przeszłych wypadków, na którą ludzie zdecydowali się zgodzić”. Powiedział on jednak również: „Aby pisać historię, trzeba być więcej niż człowiekiem, ponieważ autor trzymający pióro wielkiego sędziego powinien być wolny od wszelkich uprzedzeń, interesów lub próżności”.
Bohdan Piętka
Myśl Polska, nr 23-24 (6-13.06.2021)
