2 grudnia 2020 r. zmarł na COVID-19 w wieku 94 lat Valéry Marie René Georges Giscard d’Estaing – trzeci prezydent V Republiki Francuskiej, założyciel i długoletni przywódca Unii na rzecz Demokracji Francuskiej (Union pour la démocratie française, UDF) – postgaullistowskiej, centro-prawicowej partii politycznej, działającej w latach 1978-2007.
Giscard d’Estaing urodził się w rodzinie arystokratycznej. Jego ojcem był Jean Edmond Lucien Giscard d’Estaing, a matką Marthe Clémence Jacqueline Marie Bardoux. Po matce był wnukiem senatora Achille Octave Marie Jacques’a Bardoux i praprawnukiem republikańskiego polityka Agénora Bardoux. Miał trzy siostry i brata Oliviera Anne Marie Bernarda Giscard d’Estaing (ur. 1927 r.) – polityka Niezależnych Republikanów, a w latach 1965-1977 mera gminy Estaing w regionie Oksytania (departament Aveyron). Valéry Giscard d’Estaing urodził się w niemieckiej Koblencji (Nadrenia), gdzie jego ojciec pracował po pierwszej wojnie światowej we francuskiej administracji okupacyjnej.
Podczas okupacji niemieckiej Francji (1940-1944) Giscard działał we francuskim Ruchu Oporu (La Résistance intérieure française, RIF). Jako 18-latek brał udział w powstaniu paryskim w sierpniu 1944 r. i wyzwoleniu Paryża. Miał wówczas za zadanie chronić Alexandre’a Parodi (1901-1979) – znanego francuskiego dyplomatę, w 1944 r. delegata Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Następnie wstąpił do 1. Armii Francuskiej „Ren i Dunaj” gen. (pośmiertnie marszałka) Jeana de Lattre de Tassigny i walczył w jej szeregach do końca drugiej wojny światowej. Za zasługi wojenne został odznaczony Croix de guerre 1939-1945. Uczył się w elitarnej szkole średniej – Lycée Louis-le-Grand w Paryżu, następnie studiował na paryskiej politechnice, a w latach 1949-1951 ukończył Narodową Szkołę Administracji (École nationale d’administration, ENA) – kuźnię francuskich elit politycznych.
Początkowo pracował w inspekcji finansowej, a w 1955 r. został zastępcą dyrektora gabinetu premiera IV Republiki Edgara Faure. W 1956 r. po raz pierwszy wybrano Giscarda do Zgromadzenia Narodowego jako kandydata niezależnego. Po wyborach wstąpił do Narodowego Centrum Niezależnych i Chłopów (Centre National des Indépendants et Paysans, CNI) – konserwatywnej partii politycznej premiera Antoine’a Pinay. Partia ta poparła w 1958 r. gen. Charlesa de Gaulle’a i utworzenie V Republiki. W 1962 r. postanowiła jednak przejść do opozycji wobec rządów gaullistowskich, co doprowadziło do jej rozłamu. Szeregi CNI opuścił m.in. Giscard d’Estaing, który już wcześniej stał się zdeklarowanym gaullistą. Dlatego w 1959 r. objął stanowisko sekretarza stanu ds. finansów w rządzie gaullisty Michaela Debré. Był nim do 1962 r. Następnie do 1966 r. był ministrem finansów i gospodarki w dwóch pierwszych gabinetach Georges’a Pompidou. Uzyskiwał reelekcję do izby niższej francuskiego parlamentu w latach 1958, 1962, 1967, 1968 i 1973.
Podczas kryzysu politycznego w 1962 r. Giscard d’Estaing powołał wspierający gaullistów ruch polityczny niezależnych republikanów, który w 1966 r. przekształcił w partię polityczną o nazwie Narodowa Federacja Niezależnych Republikanów (Fédération nationale des républicains indépendants, FNRI). W 1969 r. poparł wraz z FNRI kandydaturę Georges’a Pompidou na urząd prezydenta Francji i po jego zwycięstwie powrócił do rządu. Od czerwca 1969 do maja 1974 r. Giscard był ministrem finansów i gospodarki w gabinetach Jacques’a Chaban-Delmasa i Pierre’a Messmera (od marca 1974 r. w randze ministra stanu). W latach 1967-1974 zajmował też stanowisko mera gminy Chamaliéres w regionie Owernia-Rodan-Alpy (departament Puy-de-Dôme), a od 1958 do 1974 r. był radnym departamentu Puy-de-Dôme.
Po śmierci Georges’a Pompidou w 1974 r. Giscard wystartował w wyborach prezydenckich. Nastąpił wtedy rozpad ruchu gaullistowskiego. Jego konkurentami w walce o fotel prezydenta V Republiki byli Jacques Chaban-Delmas – reprezentujący główny nurt gaullistowski, czyli Unię Demokratów na rzecz Republiki (Union des démocrates pour la République, UDR) oraz François Mitterrand z Partii Socjalistycznej. W pierwszej turze Giscard zajął drugie miejsce z wynikiem 32,6 %. Natomiast 19 maja 1974 r. pokonał Mitterranda stosunkiem 50,81 do 49,19 % głosów.
Początkowo prezydent Giscard d’Estaing kontynuował tradycję gaullistowską, czego wyrazem było powołanie przez niego na premiera Jacques’a Chiraca. Po dwóch latach prezydentury rozpoczął się jednak skręt Giscarda w kierunku centrum i liberalizmu – tak politycznego, jak i gospodarczego. Wyrazem tego było powołanie przez niego w 1976 r. nowego rządu, na czele którego stanął liberał Raymond Barre (1924-2007). Odtąd Barre stał się najbliższym współpracownikiem Giscarda. Obaj doprowadzili do utworzenia w 1978 r. nowej partii władzy, czyli Unii na rzecz Demokracji Francuskiej. Była to formacja postgaullistowska w tym sensie, że w dużej mierze odeszła od gaullizmu. W skład UDF weszły takie podmioty polityczne jak: centroprawicowa Partia Republikańska, centrowo-chadeckie Centrum Demokratów Społecznych (CDS), centrowo-liberalna Partia Radykalna i socjalliberalny Ruch Demokratycznych Socjalistów Francji (MDSF). Płaszczyzną polityczną tych podmiotów, a zarazem ideologią UDF stały się liberalizm polityczny i gospodarczy oraz program szybkiej integracji europejskiej.
W polityce zagranicznej Giscard opowiedział się za polepszeniem stosunków Francji z USA, rozluźnionych przez prezydentów de Gaulle’a i Pompidou, oraz pogłębieniem integracji europejskiej. Wraz z kanclerzem RFN Helmutem Schmidtem położył podwaliny pod przyszłą Unię Europejską i przewodzący jej dzisiaj tandem niemiecko-francuski (przyczynił się m.in. do powstania Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej). Będąc katolikiem Giscard doprowadził do zalegalizowania we Francji przerywania ciąży (legalizację aborcji umieścił w swoim programie wyborczym z 1974 r.). Zainicjował też proces zniesienia kary śmierci. Za jego kadencji wykonano we Francji w 1977 r. trzy ostatnie wyroki śmierci. Giscard otworzył także Francję na imigrację siły roboczej z państw islamskich (byłych kolonii francuskich w Afryce). To również Giscard d’Estaing był jednym z głównych sprawców odejścia Zachodu od wynegocjowanego w lipcu 1944 r. systemu walutowego z Bretton Woods, czyli oparciu walut narodowych na parytecie złota. W latach 1976-1978 r. Międzynarodowy Fundusz Walutowy ostatecznie zniósł w ramach tzw. porozumienia jamalskiego złote parytety walut. Umożliwiło to finansowanie wydatków państwa poprzez zaciąganie długu publicznego, co Giscard praktykował już od 1971 r., jeszcze jako minister finansów.
W polityce gospodarczej duet Giscard-Barre postawił na wschodzący wówczas neoliberalizm. Francuzi nie byli na to przygotowani, dlatego w 1981 r. Giscard przegrał wybory prezydenckie z socjalistą Mitterrandem. Wygrał co prawda pierwszą turę uzyskując 28,32 % głosów, ale w drugiej turze Jacques Chirac celowo nie poparł Giscarda, przez co 10 maja 1981 r. ten przegrał wybory uzyskując 48,24 % głosów.
20 maja 1981 r. Giscard odszedł ze stanowiska prezydenta V Republiki, ale cztery lata później powrócił do czynnej polityki. W 1984 r. po raz siódmy zdobył mandat deputowanego do izby niższej francuskiego parlamentu (uzyskał reelekcję w 1986, 1988, 1993 i 1997 r.). Od 1988 do 1996 r. był liderem UDF i doprowadził do zbliżenia politycznego pomiędzy UDF i gaullistowskim Zgromadzeniem na rzecz Republiki (Rassemblement pour la République, RPR). Owocem zbliżenia pomiędzy UDF i RPR było poparcie przez Giscarda w wyborach prezydenckich w 1995 r. swojego dawnego przeciwnika Jacques’a Chiraca – wówczas już też polityka postgaullistowskiego.
Większość swojego wysiłku politycznego w dwudziestoleciu 1984-2004 Giscard poświecił na budowanie Unii Europejskiej, a później forsowanie niedoszłego projektu federalizacji europejskiej. Od 1989 do 1993 r. zasiadał w Parlamencie Europejskim, w którym do 1991 r. był przewodniczącym Grupy Liberalnej, Demokratycznej i Reformatorskiej. W tym czasie doszło do utworzenia Unii Europejskiej, która powstała 1 listopada 1993 r. na mocy traktatu z Maastricht z 7 lutego 1992 r. Śmiało można powiedzieć, że Giscard był jednym z jej ojców założycieli, chociaż to nie on, ale prezydent Mitterrand podpisywał ze strony Francji traktat z Maastricht.
W grudniu 2001 r. Giscard stanął na czele Konwentu w Sprawie Przyszłości Europy, zwanego potocznie Konwentem Europejskim – ciała ustanowionego przez Radę Europejską jako rezultat Deklaracji z Laeken, którego celem było opracowanie i sfinalizowanie zasad federalizacji europejskiej. Konwent pod przewodnictwem Giscarda pracował do lipca 2003 r., a owocem jego prac stał się projekt Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy. Traktat ten został podpisany przez państwa członkowskie UE 29 października 2004 r. w Rzymie. Jednakże Konstytucja dla Europy nie wszedł w życie, ponieważ została odrzucona w referendach we Francji 29 maja 2005 r. (54,87 % głosów przeciw) i w Holandii 1 czerwca 2005 r. (61,6 % głosów przeciw).
Konstytucję dla Europy poparły we Francji UDF, Unia na rzecz Ruchu Ludowego (Union pour un mouvement populaire, UMP) i Partia Socjalistyczna, a przeciwne jej były gaullistowski Ruch dla Francji (Mouvement pour la France, MPF), Front Narodowy i Francuska Partia Komunistyczna. Odrzucenie Konstytucji dla Europy przez Francuzów stało się osobistą porażką Giscarda i prezydenta Chiraca. Kierunek na rzecz przekształcenia Unii Europejskiej w państwo federalne został jednak wytyczony i jest przecież dzisiaj kontynuowany przez prezydenta Emmanuela Macrona – pilnego ucznia Giscarda.
W czasie, kiedy Giscard był prezydentem V Republiki (1974-1981) jego partnerami politycznymi na niwie międzynarodowej byli m.in. Jimmy Carter, Giulio Andreotti, Margaret Thatcher, Helmut Schmidt, Edward Gierek i Leonid Breżniew. Przywódca PRL Edward Gierek – wychowany we Francji i biegle władający językiem francuskim – utrzymywał z Giscardem szczególnie intensywne kontakty. Owocem tych kontaktów był szczyt warszawski 19 maja 1980 r. Kiedy 25 grudnia 1979 r. Związek Radziecki dokonał inwazji na Afganistan, skończył się trwający przez prawie całe lata 70-te okres odwilży pomiędzy Wschodem i Zachodem. Stosunki pomiędzy dwoma antagonistycznymi blokami ustrojowymi i militarnymi ponownie powróciły do stanu wrogości, czyli „zimnej wojny”. Gierek postanowił wówczas odegrać rolę arbitra w konflikcie Wschód-Zachód. Sądził, że pomoże mu w tym jego „przyjaciel” Giscard.
Przywódca PRL wpadł na pomysł zorganizowania szczytu Wschód-Zachód w Warszawie z udziałem Giscarda i Leonida Breżniewa. Nakłonił do tego Breżniewa przekonując go, że ma doskonałe stosunki z prezydentem Francji. 19 maja 1980 r. miało miejsce w Warszawie jedno z ważniejszych wydarzeń w historii PRL. Do polskiej stolicy zjechała liczna delegacja radziecka z Leonidem Breżniewem na czele, przygotowana merytorycznie do rozmów na kluczowe tematy. Delegacja francuska – ku zaskoczeniu Breżniewa i samego Gierka – była jednak nieliczna i nie chciała przyjmować żadnych wiążących deklaracji. Jak powiedział to po latach sam Giscard d’Estaing – jadąc do Warszawy nie zabrał ze sobą nawet pióra, żeby niczego nie podpisać.
Wystawne spotkanie Giscarda z Breżniewem w pałacu w Wilanowie, połączone ze wspólnym obiadem, zakończyło się zupełnym fiaskiem. Nie tylko nie spowodowało żadnego ocieplenia stosunków na linii Wschód-Zachód, ale stało się jedną z przyczyn upadku Edwarda Gierka, do którego doszło w sierpniu 1980 r. Fiasko szczytu warszawskiego przede wszystkim skompromitowało w oczach Kremla jego inicjatora – czyli przywódcę PRL. Marzenie Gierka o staniu się europejskim arbitrem i umocnieniu swojego znaczenia politycznego w obozie socjalistycznym rozwiało się, a Breżniew wyjeżdżał z Warszawy wściekły. W pierwszej kolejności na Gierka, dopiero w drugiej na Giscarda.
Ani Breżniew, ani Gierek nie byli świadomi, że Giscard oraz inni przywódcy zachodni położyli już wtedy krzyżyk na Związku Radzieckim i obozie socjalistycznym, że w następnym dziesięcioleciu Zachód pójdzie w kierunku rozwalenia ZSRR i jego bloku, eskalując „zimną wojnę” i wspierając antykomunistyczne ruchy dysydenckie. W osobie Giscarda d’Estaing niewątpliwie odszedł jeden z najważniejszych francuskich mężów stanu w XX w., który wywarł daleko znaczący wpływ na kształt polityczny obecnej Francji, a także Europy. Przynajmniej Zachodniej.
Bohdan Piętka
Fot. Wikipedia Commons
Myśl Polska, nr 1-2 (3-10.01.2021)
