„Naprawdę możemy uznać, że Rosja stanowi odrębną cywilizację”
Władimir Putin
Żyjemy w epoce globalnych przemian, w której na naszych oczach kształtuje się nowy porządek światowy. W tym trudnym i ważnym okresie Rosja konsekwentnie wzmacnia swoją suwerenność polityczną, gospodarczą i technologiczną. Jednak obecnie nie mniej istotnym staje się również suwerenność w sferze wartości – zdolność państwa i społeczeństwa do samodzielnego określania i obrony własnego systemu wartości stanowiącego podstawę naszej tożsamości. Bez jasnego poglądu na Ojczyznę, jej zasadnicze cechy oraz najważniejsze dla niej próby historyczne trudno znaleźć sposób na rozstrzygnięcie najważniejszych dla Rosji problemów i wyobrazić sobie jej przyszłość Aby to zrobić, należy zrozumieć sposób, w jaki kształtował się nasz ogólnorosyjski kod cywilizacyjny.
Jak kształtowała się cywilizacja rosyjska?
Dzieje naszego kraju mają ponad tysiąc lat. Rosja zawsze funkcjonowała jako odrębna cywilizacja, różniąca się zarówno od krajów Zachodu, jak i Wschodu. Owa „odmienność” nie oznacza, że była ona lepsza czy gorsza od innych – cywilizacja rosyjska kroczyła swoją własną historyczną drogą i zachowała unikalne cechy.
Rosja to państwo-cywilizacja. W jej istocie organicznie przeplatają się jej polityczne i społeczno-kulturowe korzenie: z jednej strony jej ustrój społeczno-polityczny określany jest przez kod cywilizacyjny, a z drugiej – jej odrębność cywilizacyjna wyraża się w charakterystycznej tradycji państwowości.
Jednym z czynników wpływających na kształtowanie się cywilizacji rosyjskiej były warunki geograficzne. Wielkie przestrzenie, które zagospodarowywali nasi przodkowie, dosłownie narzuciły „skalę” myślenia i zdeterminowały specyfikę rozwoju kraju. W XI wieku Ruś była największym krajem Europy, a na początku XVIII wieku Rosja stała się największym państwem świata, rozciągając się na trzech kontynentach: w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Obszar Imperium Rosyjskiego wynosił 16 mln kilometrów kwadratowych, zaś na początku XX wieku jego terytorium wzrosło do 22,4 mln kilometrów kwadratowych.
Konieczność kontrolowania tak wielkich przestrzeni wywarła znaczny wpływ na bieg naszej rodzimej historii. Nasza ziemia jest światowym rezerwuarem cennych surowców, prawdziwą arką ludzkości i dlatego jej terytorium wymagało zagospodarowania i obrony przed wrogami, którzy na przestrzeni wieków chcieli zawładnąć bogactwem tego kraju.
Położenie geopolityczne Rosji na granicy Wschodu i Zachodu również znacząco wpłynęło na jej rozwój w bardzo różnych sferach: w kulturze i życiu codziennym, w organizacji wojskowej i zasadach rządzenia państwem, w gospodarce. Rosja przejmowała wpływy kulturowe i polityczne z obu kierunków, dostosowując je do swoich warunków i pełniąc rolę ważnego mostu między Zachodem a Wschodem, na którym spotykały się dwa odmienne spojrzenia na świat. Cywilizacja rosyjska broniła je również przed potencjalnymi starciami, stając się w takich momentach już nie mostem, lecz barierą między dwiema przestrzeniami cywilizacyjnymi. Tym sposobem na gruncie wyjątkowej kultury rosyjskiej połączyły się dwa różne sposoby rozumienia świata.
Kluczową rolę w kształtowaniu cywilizacji rosyjskiej odegrały także warunki przyrodnicze i klimatyczne – od wiecznej zmarzliny na północy po step i pustynię na południu. Przyroda wymagała od ludzi wyjątkowej zdolności do adaptacji oraz umiejętności efektywnego korzystania z zasobów w najtrudniejszych nawet warunkach. Dzięki zasiedlaniu nowych terenów i docieraniu poza nieznane horyzonty rozwijała się u nich otwartość, skłonność do świadczenia sobie pomocy i poświęcenia. Cechy te stały się podstawą kształtowania się mocnych wspólnot społecznych, które były w stanie przeciwstawiać się zagrożeniom zewnętrznym i utrzymywać się w stanie wewnętrznej równowagi.
Kolejnym istotnym czynnikiem determinującym niepowtarzalność cywilizacji rosyjskiej jest jej zróżnicowanie etniczne. Państwo rosyjskie było od samego początku wielonarodowe, gwarantując równe prawa funkcjonujących wspólnie wszystkich narodów żyjących w jego granicach. W wieku XVIII i XIX w naszym kraju mieszkało ponad 100 narodów, a w wieku XX – ponad 190. Swój wkład w formowanie naszej wspólnej historii, kultury i państwowości wniósł każdy z tej „kwitnącej różnorodności” narodów.
W efekcie w Rosji ukształtował się specyficzny model współistnienia, odmienny od zachodniego modelu indywidualistycznego typ funkcjonowania kolektywnego i światopogląd oparty na „My”. Historycznym tego wyrażeniem były wielowiekowe tradycje życia wspólnot chłopskich oraz radzieckich kolektywów robotniczych, zaś filozoficznym – idea sobornosti, duchowego zjednoczenia ludzi w życiu cerkiewnym i świeckim.
Na przestrzeni ponad tysiąca lat ukształtowała się u nas szczególna tradycja państwowości. Wiodącą rolę w organizacji życia społecznego zawsze odgrywało właśnie państwo. Nie działało ono wyłącznie jako instytucja polityczna, lecz także jako ośrodek duchowy, jednoczący ludzi i wspierający stabilność społeczeństwa. Stąd wynikał szczególny stosunek obywateli do niego: paternalizm, orientacja na jedynowładztwo, personifikacja i sakralizacja władzy.
Struktura cywilizacji rosyjskiej
W centrum struktury naszej cywilizacji znajduje się człowiek – aktywny uczestnik życia społecznego. Nie jest on zwykłą jednostką, lecz osobowością wnoszącą swój wkład w rozwój społeczeństwa. To właśnie człowiek stanowi centralny element cywilizacji rosyjskiej – jest kluczowym aktorem odpowiadającym za jej przetrwanie i rozwój.
Rodzina. Najważniejszą rolą rodziny jest przedłużenie życia cywilizacji na wszystkich poziomach: biologicznym, społecznym i kulturowym. To właśnie w rodzinie wpajane są normy i zasady, wszczepiane są wzorce zachowań, ideały i wartości, które człowiek wyznawać będzie przez całe życie, przekazywane są dosłownie wraz z mlekiem matki.
Społeczeństwo łączy ludzi, tworząc przestrzeń wymiany idei. Kultura danej cywilizacji kształtuje się właśnie w społeczeństwie. Określa ono normy etyczne i moralne, które wpływają na zachowanie i współdziałanie ludzi, kształtują ich postrzeganie świata oraz kierujące nimi wartości.
Państwo porządkuje życie ludzi: zarządza całym systemem i wspiera jego odporność, reguluje przy pomocy prawa stosunki społeczne oraz dba o bezpieczeństwo kraju, co stanowi warunek konieczny normalnego funkcjonowania cywilizacji.
Kraj posiadający wyjątkowe cechy przyrodnicze oraz bazę technologiczną stwarza warunki rozwoju i rozkwitu państwa. Zasoby naturalne, infrastruktura, przemysł i rolnictwo stanowią podstawę przetrwania i rozwoju cywilizacji.
Model kodu cywilizacyjnego Rosji
Przetrwanie i rozwój cywilizacji opiera się na wyjątkowym kodzie cywilizacyjnym – swoistym zestawie niepisanych, lecz bardzo ważnych zasad, które sprawdziły się w wielowiekowej historii naszej Ojczyzny. Zawiera on wartości duchowo-etyczne, tradycje kulturowe i doświadczenie historyczne.
Żeby odpowiedzieć na pytanie „kim jesteśmy?”, należy przeanalizować czym cywilizacja rosyjska różni się od innych. Można w tym celu skorzystać z modelu wektorowego kodu cywilizacyjnego Rosji. Model ten składa się z pięciu osi, na których znajdują się zasady naszego postrzegania świata określające typ naszego myślenia i zachowania. Ów model pozwala zrozumieć jak cywilizacja rosyjska wychodzi naprzeciw przyszłości, jednocześnie zachowując swoje historyczne, kulturowe i duchowe korzenie.
Dążymy do ideału. Zawsze poszukujemy wyższego celu i sensu naszego istnienia. Wartości duchowe są dla nas ważniejsze od dóbr materialnych – konieczne jest dla nas posiadanie wysoko nakreślonego, niekiedy nieosiągalnego celu. Wybieramy wiarę, stawiając duchowość na pierwszym miejscu. Nasze orientacje aksjologiczne kształtowane są przez wysokie cele moralne: służbę, miłość bliźniego i zdolność do poświęceń. Myślimy za pomocą wyobrażeń i jak wiadomo, „rozumem nie da się zrozumieć Rosji”. Budujemy Cesarstwo Niebiańskie na Ziemi, a to pod postacią komunizmu, a to Europy od Lizbony do Władywostoku.
Najwyższym celem każdego z nas jest służba; nie tyle obowiązek, co wewnętrzna gotowość do realizacji swoich zobowiązań wobec rodziny, społeczeństwa i kraju. Elita powinna służyć narodowi, aktor – widzowi, uczony – nauce, a żołnierz – Ojczyźnie. Formuła ta podkreśla znaczenie służby w naszym życiu. Łatwiej od innych potrafimy oddać swoje życie za najwyższe cele, bowiem jesteśmy głęboko przekonani, że autentyczne dążenie do najwyższych ideałów realizuje się nie na drodze wygody, lecz za pomocą ofiarnego oddania.
Staramy się żyć w prawdzie. Nasz stosunek do życia i otoczenia opiera się na uczciwości, sprawiedliwości i sumieniu. Zasady moralne rzeczywiście regulują nasze zachowanie i wywierają na nie największy wpływ, bowiem najważniejszy jest dla nas duch prawa, a nie jego litera. Naszym wewnętrznym drogowskazem, pomagającym rozróżniać rzeczy słuszne od niesłusznych jest moralność, a nie lęk przed karą. Nieprzypadkowo nasz kod kulturowy przenika myśl, że „siła ukryta jest w prawdzie”. To reguła prosta, lecz głęboko prawdziwa, potwierdzająca, że w świecie, w którym kłamstwo i manipulacje coraz częściej stają się ogólnie przyjętą normą, my zawsze szukamy oparcia w prawdzie będącej sprawdzoną latarnią morską oświetlającą nasz szlak.
Kroczymy własną drogą. Rosja to kraj posiadający własne „Ja”. W polityce wybieramy niezależny rozwój i patriotyzm, aktywny stosunek do własnego kraju oparty na miłości do Ojczyzny. Ojczyzna to dla Rosjan słowo święte. Ojczyzna ma dla każdego z nas wizerunek matki chroniącej rodzinne ognisko. W różnych okresach historycznych, od Wielkiej Wojny Ojczyźnianej po specjalną operację wojskową, nasi żołnierze heroicznie i ofiarnie oddawali swe życie za Ojczyznę, żywiąc wobec tej Ojczyzny oddanie nie mniejsze niż miłość do rodzonej Matki. Szczerze kochamy naszą Ojczyznę i czujemy wobec niej zobowiązania. Człowiek wkracza w dorosłość, gdy zaczyna ponosić odpowiedzialność za siebie, swoją rodzinę i swój kraj. Właśnie dlatego patriotyzm jest ideologią ludzi dorosłych.
Jesteśmy skłonni do kolektywizmu. Kiedy stajemy przed wyborem pomiędzy prywatnymi interesami a zbiorowymi – wybieramy przynależność zbiorową, rodzinność i wielonarodowość. W centrum naszego systemu wartości znajduje się rodzina. Wszyscy wywodzimy się ze wspólnot. Nikołaj Bierdiajew określał to mianem sobornosti, a komuniści – mianem kolektywizmu. Obecnie szczególnie często, zarówno na froncie, jak i na tyłach, słyszymy od naszych rodaków, że jesteśmy jedną wielką rodziną. Jesteśmy zjednoczeni, gdy ta rodzina jest silna i żyje w harmonii.
Rosja jest krajem małych grup, „rodziną rodzin”, w której różnorodność narodów i kultur jednoczona jest wspólnym terytorium, językiem oraz historią. Na tym polega oryginalność naszej cywilizacji. Idea ta nas jednoczy i przypomina, że tylko razem możemy przezwyciężyć wszelkie przeszkody i osiągnąć sukces.
Wolność rozumiemy w kategoriach woli. Nasz naród ceni wolność, lecz nie uznaje jej za zgadzanie się za wszystko i brak ograniczeń. Nasza wolność polega na wolnej woli i możliwości dokonywania świadomych wyborów. Cenimy wolną wolę i możliwość wyboru, które kroczą ramię w ramię z odpowiedzialnością za własne czyny. Związek ten uwidacznia się w naszym charakterze. Jesteśmy odkrywcami gotowymi na pokonywanie przeszkód, zaś nasze zdolności adaptacyjne oraz nieszablonowe myślenie otwierają przed nami bezkresne możliwości realizacji potencjału całej cywilizacji. W trudnych czasach potrafimy się jednoczyć, mobilizować i dokonywać wielkich wysiłków wiodących w kierunku wspólnego Zwycięstwa.
W centrum naszego kodu cywilizacyjnego znajdują się kluczowe zasady, które nadają formę życia cywilizacji rosyjskiej, zaś wokół niej powstaje cały system wartości. To właśnie on wspiera naszą tożsamość na przestrzeni całego naszego rozwoju historycznego. Wartości te są trwałe i odporne na wpływy zewnętrzne, pomagają nam one w przekazywaniu kolejnym pokoleniom naszych doświadczeń społecznych i tradycji kulturowych – czynią nas takimi, jakimi jesteśmy.
Wyzwania współczesności i odpowiedzi Rosji
Rosja stoi dziś przed poważnymi wyzwaniami zewnętrznymi i wewnętrznymi, które wymagają przemyślanych, systemowych reakcji. Nasz kraj ma w tej dziedzinie bogate doświadczenie historyczne.
Największe zagrożenie, zdolne do zniszczenia kraju od środka, to rozkład wartości, w warunkach którego społeczeństwo traci wspólne drogowskazy duchowo-moralne. Państwa zachodnie intensywnie próbują narzucać ideologie transhumanistyczne i posthumanistyczne, sprzeczne z tradycyjnym modelem naszego życia oraz istotą kodu cywilizacyjnego Rosji. Pod hasłem „wolności” i „postępu” narzuca się nam rezygnację z suwerenności i własnego „Ja”.
Prezydent Rosji Władimir Putin wielokrotnie podkreślał: Rosja może być albo silna, albo nie będzie jej wcale. Jest tak również w sferze jej wyborów duchowo-moralnych. Naszą odpowiedzią jest zachowanie, nieugięta obrona i wsparcie tradycyjnych wartości duchowo-moralnych: patriotyzmu, szacunku dla historii, ciągłości pokoleń oraz jedności. Zadanie to realizowane jest przy pomocy systemowego wychowania młodego pokolenia patriotów, którzy kochają swój kraj i czują odpowiedzialność za jego losy. To dlatego śpiewamy w szkołach hymn państwowy, wprowadziliśmy przedmiot „Rozmowy o ważnych sprawach” i realizujemy na wielką skalę projekty, które kształtują poczucie dumy za kraj wśród młodzieży.
Rosja jest krajem wyjątkowo wielonarodowym i wielowyznaniowym. Przez wieki nauczyliśmy się żyć w pokoju i wzajemnym szacunku, lecz dziś ci, którzy życzą nam źle, próbują wykorzystywać kwestie narodowościowe i religijne do wzniecania konfliktów. Próbuje się nam narzucać ideologię multikulturalizmu, według której tradycyjne narody Rosji zagrożone są ograniczeniem swych praw kulturowych. Z drugiej strony dostrzegamy jak sztucznie wywoływane są konflikty między migrantami i miejscową ludnością, jak szerzone są idee separatystyczne. Procesy te podmywają fundamenty naszej jedności i zgodności, bo przecież nie ma dla Rosji nic bardziej zgubnego od nacjonalizmu.
Naszą odpowiedzią na to powinna stać się silna tożsamość obywatelska, oparta na poszanowaniu i akceptacji różnorodności narodowo-kulturalnej. Rosja od wieków uznawała wartości każdego narodu i religii, a ta różnorodność jest naszym wspólnym bogactwem.
Jednym z najstraszniejszych zagrożeń dla każdego kraju jest utrata jedności wewnętrznej. Historyczne przykłady czasów smuty i rewolucji XX wieku wyraźnie pokazują, że rozkład społeczeństwa stanowi ogromny cios dla państwa. Niezależnie od rodzaju sprzeczności – społeczno-ekonomicznych, politycznych, duchowo-moralnych – efekt jest zawsze ten sam: rozdarty kraj zawsze stanowi łatwą zdobycz dla graczy zewnętrznych.
Doświadczenie historyczne wskazuje, że jedyną skuteczną zaporą przeciwko takim scenariuszom jest zasada „My”. Im więcej ludzi uczestniczy w tym wspólnym „my”, w ekipie Rosji, tym silniejsze staje się nasze społeczeństwo i tym trudniej zniszczyć nasz kraj. Sytuacja, w której różnorodność poglądów nie prowadzi do wrogości, może sprawić, że stanie się ona czynnikiem rozwoju.
Szczególnym zagrożeniem dla naszego kraju jest niski poziom dzietności. Już dziś zmagamy się często z brakiem rąk do pracy, zaś w przyszłości może to doprowadzić do tego, że ogromne tereny staną się niewystarczająco zasiedlone i nie będą bronione.
Na polecenie prezydenta Rosji podejmowane są środki na rzecz wsparcia rodzin, takie jak kapitał macierzyński, ulgi hipoteczne, specjalne zasiłki i inne inicjatywy mające na celu poprawę warunków życia rodzin wielodzietnych. Wartości rodzinne i wielodzietność to dla nas naturalna droga rozwoju społecznego, norma społeczna. Rodzina i dzieci to fundament przyszłości, bez którego niemożliwe jest odniesienie sukcesu technologicznego ani ekonomicznego. Koniec końców w XXI wieku wygrywają te kraje, które dysponują dużym kapitałem ludzkim.
Świat współczesny doświadcza wielkiej ekspansji kultury konsumpcyjnej, w której człowiek traktowany jest jako podmiot konsumpcji. Jest to droga wiodąca do atomizacji społecznej, na której „Ja” całkowicie wypiera „My”. Nasza odpowiedź to upowszechnianie idei służenia innym. Prawdziwa elita kształtuje się bowiem nie w wyniku sumy indywidualnych osiągnięć, lecz zdolności do poświęcenia własnych interesów na rzecz dobra wspólnego. Obecna polityka państwowa konsekwentnie wspiera te zasady, wychowując człowieka czynu, twórczego i odpowiedzialnego obywatela, dla którego postępowania wytycznymi są szczerość, zaufanie i miłość; a nie „biorobota-konsumenta”. Przyszłość Rosji w dużym stopniu zależy od tego czy zdołamy zastąpić „usługę” „służeniem`”.
Rosja na przestrzeni swych dziejów stawała przed poważnymi wyzwaniami, lecz za każdym razem wychodziła z wszelkich prób wzmocniona i skonsolidowana. Naszym najważniejszym zasobem są ludzie zjednoczeni wspólnymi wartościami i gotowi do wielkich ofiar w imię wspólnego celu. Jeśli obywatele czują się częścią wielkiej drużyny i rozumieją, że łączy nas cos więcej niż takie same paszporty i jedno terytorium, żadne zagrożenia zewnętrzne i wewnętrzne nie zdołają rozerwać naszego kraju na kawałki.
Człowiek przyszłości
Kończąc rozważania o naszym kodzie cywilizacyjnym i wyzwaniach, przed którymi stoi Rosja, warto zadać najistotniejsze pytanie: jakim powinno być nowe pokolenie Rosjan nie tylko zdolnych do zachowania wyjątkowego dziedzictwa Ojczyzny, lecz także wywołania impulsu rozwojowego? Odpowiedź sprowadza się do siedmiu cech człowieka przyszłości, których korzenie tkwią w głębokich tradycjach kraju i pomagają przezwyciężać problemy dnia dzisiejszego.
Patriotyzm. Człowiek przyszłości szczerze kocha Ojczyznę i bierze na siebie odpowiedzialność za jej losy. Patriotyzm to dla niego nie jakieś uczucie abstrakcyjne, lecz uświadomione dążenie do brania udziału w sprawach kraju, wzmacniania go i ulepszania.
Wyznawanie zasady „My”. W świecie, w którym jednostki coraz rzadziej są w stanie odnieść sukces, człowiek przyszłości doskonale rozumie, że siła pojawia się wyłącznie w zespole. Szanuje on doświadczenie kolegów, przyjaciół i towarzyszy, docenia wzajemną pomoc i wsparcie.
Wola tworzenia. Człowiek przyszłości nie zadowala się pełnieniem roli postronnego obserwatora lub biernego konsumenta. Chce zmieniać świat na lepsze: poprzez innowacje, odkrycia naukowe, twórczość czy działalność społeczną. Sukces to dla niego osobisty rozwój i wkład w rozwój kraju.
Opieranie się na narodowej i kulturowej różnorodności Rosji. Nasz kraj to wielka „rodzina rodzin”, w której przeplatały się setki narodów i kultur. Wielonarodowość to dla człowieka przyszłości źródło siły, które jest w stanie jednoczyć różne pokolenia, tradycje i poglądy na rzecz wspólnego celu: rozkwitu naszej wspólnej Ojczyzny.
Zachowanie i wzmocnienie tradycyjnych norm moralnych. Człowiek przyszłości dostrzega w odziedziczonych po przodkach wartościach duchowych mocny fundament, który cementuje społeczeństwo. Świadomy jest głębokości tradycji historycznych Rosji, rozumiejąc, że kultura sprawiedliwości, odpowiedzialności i szacunku do bliźniego stanowi rdzeń naszej cywilizacji.
Oparcie na wartościach rodzinnych. Rodzina to przestrzeń, w której kształtuje się charakter, przekazywane są pierwsze lekcje wzajemnej pomocy i szacunku dla starszych. Człowiek przyszłości nie tylko dąży do stworzenia silnego małżeństwa, lecz rozpatruje rodzinę jako obszar i bazę wychowywania dzieci, przyszłych pokoleń.
Przywiązanie do idei służenia. Najwyższym celem człowieka przyszłości jest potrzeba pracy nie tylko dla siebie, lecz także dla swojej rodziny i swojego kraju. To zdolność do wzniesienia się ponad indywidualny komfort, wyboru drogi solidarności i odpowiedzialności. Jednoczący motyw służenia nadaje sens naszym wspólnym wysiłkom i wzmacnia jedność naszej cywilizacji.
Powyższe siedem cech stanowi wewnętrzne filary człowieka przyszłości, czynią one z niego nośnik rosyjskiego kodu cywilizacyjnego: patriotę z przekonania, zdolnego do kolektywnego trudu, do stwarzania i udoskonalania otaczającego go świata. Docenia on i rozwija różnorodność narodową i kulturową, wierny jest tradycyjnym normom moralnym, tworzy silną rodzinę i dostrzega w służeniu najwyższą formę samorealizacji. To właśnie tacy ludzie będą źródłem siły naszego kraju, zachowując jego odrębność i odkrywając drogę na nowe historyczne szczyty.
Istota cywilizacji rosyjskiej kryje się w jednym czynniku: zjednoczeniu na jej terytorium milionów ludzi połączonych wzajemnym szacunkiem wobec swoich tradycji, religii i kultury, a przede wszystkim zorientowanych na realizację jednego wielkiego celu – przechowania i pomnożenia nagromadzonego duchowego i historycznego bogactwa wspólnej Ojczyzny. Nawet jeśli droga ta nierzadko wymaga wysiłku i ofiarności, to właśnie ona daje nam poczucie godności, duchowej wzniosłości i solidarności. Zachowując tą żywią łączność pokoleń, budując silne rodziny i podtrzymując wysoki poziom kultury, zyskujemy niezwyciężoną siłę, dzięki której możemy z ufnością patrzeć w przyszłość, przekazując młodszym pokoleniom wielką misję bycia filarem naszego kraju i świata.
Aleksandr Chariczew
Autor jest szefem Wydziału ds. Monitorowania i Analizy Procesów Społecznych Administracji Prezydenta Federacji Rosyjskiej.
Źródło: „Блокнот гражданского просвещения”, nr 07, marzec – kwiecień 2025, s. 3-11.
