Zwycięskie powstanie rozpoczęło się w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku. Było ostatnim z trzech zbrojnych zrywów polskiej ludności na Śląsku. Z jednej strony konsekwencją przegranego plebiscytu, a z drugiej przejawem dążeń ludu górnośląskiego do zjednoczenia z Polską oraz proniemieckiej postawy wojsk Anglii i Włoch. Mój pradziadek Mikołaj Jastrzębski brał udział w tym zrywie.
Rację miał Kazimierz Kutz (Kuc), że Śląskiem rządzą baby. Piszę trochę żartobliwie, ale nie jest pozbawiona racji ta opinia o śląskim matriarchacie. Powstanie by się nie udało, i nie byłoby polskiego Górnego Śląska – gdyby nie kobiety. To one nie tylko wspierały swoich synów, narzeczonych, mężów i partnerów, ale realnie wywalczyły kawał Śląska dla Polski. Warto o nich pamiętać i dzisiaj kilka z nich przypomnę.
Albina Balasowa (1899-1977) polska działaczka narodowa na Górnym Śląsku, uczestnik powstań śląskich, nazywana „szopienicką królową Polski”. Była sanitariuszką oraz zaprzysiężoną kurierką w trzech powstaniach śląskich. Jako „dromaderka” pod spódnicami obszernego stroju śląskiego przemycała ulotki plebiscytowe i broń. Bliska współpracownica generała Jerzego Ziętka.
Teodora z Szafarkiewiczów Dombkowa (1874-1950) polska działaczka narodowa na Górnym Śląsku. Założycielka Polskiego Towarzystwa Kobiet na Górnym Śląsku (Bytom) Kolejne zakładała w Lipinach, Rudzie, Mikulczycach, Radzionkowie i wielu innych. Celem organizowanych przez nią towarzystw było samokształcenie, wymiana doświadczeń, zakładanie czytelni i organizowanie wycieczek dla dzieci. Nieoficjalnie natomiast organizacja dbały o rozwijanie świadomości narodowej, naukę języka polskiego, szerzenie znajomości polskiej historii, pielęgnowanie lokalnych pieśni i zwyczajów.
Petronela Golaszowa (1851-1935) polska działaczka narodowa i plebiscytowa w 1921 roku, wieloletnia przewodnicząca Towarzystwa Polek w Królewskiej Hucie. Nazywana „polską królową Klimzowca” W 1918-1920 członek Powiatowej Rady Ludowej na Królewską Hutę i Nowe Hajduki.
Maria Gruchlikowa (1892-1982) polska działaczka narodowa, współpracowniczka Elżbiety Korfanty, poseł na Sejm Śląski z Bloku Ludowego (Chrześcijańska-demokracja) Wybitna działaczka Towarzystwa Polek.
Wanda Jordan-Łowińska (1900-1959) uczestniczka III powstania śląskiego, jedna z założycielek ZHP na Górnym Śląsku, twórczyni Harcerskiego Pogotowia Sanitarnego.
Zofia (Zofi) Koniarkowa-Hruszkowa (1876-1963) działaczka narodowa i radna miejska, uczestniczka powstań śląskich i przeciwniczka sanacyjnego bezprawia. Była córką Piotra Wróbla i Franciszki Skiby, a wnuczką Kazimierza Skiby, przedostatniego polskiego sołtysa wsi Katowice. Jego grób odwiedzany jest przez członków Klubu Myśli Polskiej w Katowicach. Była członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska była kurierką i sanitariuszką oraz brała udział w akcjach pomocniczych. Pracowała w Polskim Komisariacie Plebiscytowym, użyczając własnego mieszkania na potrzeby Komitetu. W latach 1929-1939 roku pełniła funkcję radnej miejskiej. Walczyła m.in. o poprawę losu rodzin, koczujących na hałdzie kopalni „Ferdynand”. Działała w licznych polskich stowarzyszeniach, była członkiem między innymi Towarzystwa Śpiewaczego „Lira”, Towarzystwa Polek, Katolickiego Towarzystwa Polek w Katowicach, Związku Matek Katolickich. W 1930 roku zorganizowała antysanacyjną akcję protestacyjną przeciwko uwięzieniu Wojciecha Korfantego w Brześciu nad Bugiem.
Elżbieta Korfanty (1882-1966) polska działaczka społeczna i polityczna, posłanka na Sejm Śląski (1930–1935), żona Wojciecha Korfantego. Zajmowała się krzewieniem oświaty oraz działalnością społeczną, szczególnie wśród kobiet, m.in. w Czytelni dla Kobiet i Towarzystwie Kobiet. Od 1922 roku była członkinią Związku Towarzystwa. Podczas spotkań katowickiego oddziału towarzystwa nosiła strój śląski. Od 1927 roku prezes Związku Katolickich Towarzystw Polek na Górnym Śląsku. Brała czynny udział w III powstaniu śląskim. Była członkiem Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji.
Maria Kujawska z domu Rajda (1893-1948) działaczka ZET-u, jedyna kobieta lekarz biorąca udział w III powstaniu śląskim. W dniu plebiscytu, 20 marca 1921 roku była lekarzem dyżurnym w polskim sztabie plebiscytowym w hotelu Lomnitz w Bytomiu. W trakcie III powstania śląskiego (2/3 maja – 5 lipca 1921) zajmowała się rannymi w kilku punktach sanitarnych oraz prowadziła pociąg sanitarny grupy „Wschód” do szpitala w Sosnowcu. Następnie pracowała w szpitalu polowym w Toszku, a później do stycznia 1922 roku w stopniu porucznika-lekarza w Głównym Szpitalu Wojsk Powstańczych w Mysłowicach. Należała do Chrześcijańskiego Narodowego Zjednoczenia Pracy (NChZP), potem znalazła się w OZON-ie.
Wanda Ligoniowa, z domu Geelhaar (1884-1953) polska działaczka narodowa i plebiscytowa. Nazywana powszechnie „Karmicielką głodnych Ślązaków”. Kierowała bowiem tanią jadłodajnią na Jasnej Górze, którą odwiedzali liczni pielgrzymi i tam prowadziła agitację plebiscytową. Ligoniówny, z których najstarsza Irena, miała dziewiętnaście, a najmłodsza Krystyna osiem lat, pracowały jako kelnerki. Podając talerze z gorącą zupą kładły jednocześnie na blatach stolików kartki z hasłem „Głosuj za przyłączeniem Śląska do Polski!”. Wywierały one ponoć dużo silniejsze wrażenie, niż tego samego typu ulotki wręczane w innych okolicznościach.
Pola Maciejowska (1899-1920) działaczka narodowa, uczestniczka II powstania śląskiego, współpracownica Wojciecha Korfantego. W połowie lipca 1920 roku wyjechała na Górny Śląsk, najprawdopodobniej wbrew woli rodziny, i zamieszkała w Bytomiu. Pracowała w Inspektoracie Harcerskim powstałym przy Polskim Komisariacie Plebiscytowym. Należała do Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej, była kurierką Wojciecha Korfantego, brała udział w II powstaniu śląskim. 10 listopada 1920 roku została zatrzymana przez niemiecką policję plebiscytową w centrum Bytomia i trafiła do aresztu, gdzie dzień później znaleziono ją martwą.
Jadwiga Markowa z Grycmanów (1885- ? 1939-1945) polska działaczka narodowa, uczestnik III powstania śląskiego, współtwórczyni Towarzystwa Polek w Gliwicach. To ona zajmowała się żywieniem powstańców z 4 Pułku Gliwickiego. Od sierpnia do 2 września 1939 roku prowadziła kuchnię dla oddziałów Wojska Polskiego przebywających w okolicy, z którymi 3 września ewakuowała się w stronę Mysłowic. Aresztowana przez członków Freikorps, którzy w jej domu szukali broni. Zamiast broni znaleźli sztandar Towarzystwa Polek, na którym widniała Matka Boska Częstochowska i orzeł biały. Kazano jej przejść boso ulicami miasta ze sztandarem, po czym sztandar publicznie spalono. Niemcy ukamieniowali ją cegłami. Jej ciało znaleziono dopiero w 1945 roku.
Wiktoria Niegolewska (1872-1927) działaczka narodowa w powiecie lublinieckim. Podczas III powstania śląskiego organizowała dostawę leków i aprowizację szpitala polowego w Lublińcu, prowadziła oddział Polskiego Czerwonego Krzyża. Przemycała broń i amunicję dla powstańców. Krótko przed insurekcją broń przewieziono do Lubszy i ukryto je w Młynku. W pałacu w Czarnym Lesie zorganizowała szpital dla powstańców, którymi się zajmowała. Pomagała powstańcom, ukrywając się przed władzami niemieckimi. Działała w ZHP i Związku Powstańców Śląskich.
Matylda Ogórkówna „Maks” (1897-1940) jedyna kobieta walcząca z bronią w ręku w czasie III powstania śląskiego. Po wybuchu III powstania śląskiego została poważnie pobita przez niemiecką bojówkę, która wtargnęła do jej mieszkania w Opolu. Pociągiem, a następnie pieszo przedostała się do Mikluszyc. Gdy nabrała sił, zgłosiła się do komentantury powstańczej w Zabrzu. Skierowano ją do Pogorzelic, do miejsca postoju Dowództwa Podgrupy Cymsa. Została adiutantem II baonu. Przebywała na froncie w Pogorzelicach, Kłodnicy i Kędzierzynie pod dowództwem Stanisława Oleksuna „Mullera”. Po 3 tygodniach poprosiła o przeniesienie do oddziału frontowego, do Dowództwa I Dywizji na zamku w Sławęcicach. W czasie nieobecności dowódcy kpt. Jana Ludygi-Laskowskiego zadecydowała o wywiezieniu dokumentacji oddziału, a sama została na miejscu mimo alarmu o ataku Niemców. W sztabie dywizji pracowała 3 dni. Następnie ruszyła na front z dowódcą pułku Walentym Fojkisem. Uczestniczyła w walkach o Zalesie i Lichynię. Opiekowała się rannymi, walczyła z karabinem w ręku. Została ranna. Leczyła się w szpitalu w Inowrocławiu. Szybko wróciła do Podgrupy Woźniaka, by walczyć na froncie. Brała udział w ataku na Górę św. Anny, gdzie została lekko ranna. podczas III powstania pod Koźlem rozbiła patrol niemiecki w sile 6 członków bawarskiej grupy Organisation Escherich. W czasie wojny aresztowana przez Gestapo. Nie wiadomo co się dokładnie z nią stało.
Janina Omańkowska (1859-1927) działaczka narodowa, dziennikarz prasy patriotyczne, czołowa postać Związku Towarzystw Kobiet. Wielka stronniczka Wojciecha Korfantego i krytyk działań sanacji. Podczas II powstania m.in. zorganizowała w swoim mieszkaniu biuro Czerwonego Krzyża przy Komisji Plebiscytowej. Wygłaszała liczne prelekcje, publicznie występowała w obronie polskości Śląska, prawa do oświaty dla ubogich. Podczas III powstania śląskiego zorganizowała akcję aprowizacyjną dla powstańców. Po jej odezwie, opublikowanej w „Katoliku”, kobiety licznie angażowały się do pomocy w Powstaniu jako kurierki, sanitariuszki oraz zakładały kuchnie polowe dla powstańców. Z ramienia ChD sprawowała mandat poselski na Sejm Śląski I kadencji w latach 1922–1927. Jako Marszałek Senior przewodziła obradom jego inauguracyjnej sesji, do czasu wyboru Konstantego Wolnego na stanowisko Marszałka. Był to drugi taki przypadek na świecie.
Florentyna Pojdowa z Morgałów (1883-1958) z moich rodzinnych Siemianowic Śląskich. Od 1919 roku należała do Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska w Bytomiu. Brała udział w pierwszym, drugim i trzecim powstaniu śląskim. Dowoziła powstańcom broń. Była wielokrotnie aresztowana i ranna. Podczas jednego z uwięzień, będąc w piątym miesiącu ciąży, poroniła. Używała pseudonimu „wiedeńska hrabianka”, była przełożoną sanitariuszek Czerwonego Krzyża. Była referentką i mówczynią na wiecach na Górnym Śląsku i Zagłębiu Dąbrowskim. Podczas głosowania była przewodniczącą komitetu plebiscytowego, a później kierowała ruchem remigracyjnym. Dzięki niej przetrwały dokumenty dotyczących powstań śląskich i plebiscytu.
Maria Rożanowiczowa, z domu Glabiszówna (1896-1981) polska działaczka narodowa jeszcze z czasów ZET-u, członkini Towarzystwa Polek i Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Przed I i II powstaniem śląskim organizowała szkolenia sanitarne dla kobiecych oddziałów POW. Kursy te odbywały się w domu Rożanowiczów. Przechowywano tam również powstańczą broń i sztandary. W trakcie walk Rożanowiczowa pełniła służbę sanitarną, a także dbała o aprowizację oddziałów powstańczych. Jedna z najbardziej rozpoznawalnych osób w ZBOWiD na Śląsku.
Halina Felicja Stęślicka (1897-1956) siemianowiczanka, poseł na Sejm I kadencji (1922–1927) z ramienia chadecji, działaczka organizacji kobiecych i publicystka, członkini Narodowej Organizacji Kobiet. W 1920 roku zaczęła współpracować z Polskim Komisariatem Plebiscytowym w Bytomiu. Jako członek górnośląskiego Związku Towarzystw Polek koordynowała jego działania w okresie plebiscytowym. Organizowała kursy dla ochroniarek, kursy krasomówcze dla agitatorów przygotowujące do udziału w wiecach i spotkaniach. W 1921 roku organizowała Sejmik Delegatek Towarzystwa Polek w Gliwicach. Redagowała „Głos Polek”, współpracowała z redakcją „Sztandaru Polskiego”. Należała do Narodowej Organizacji Kobiet. W 1922 roku została wybrana posłem na Sejm I kadencji z ramienia Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Pracy. Ponieważ w dniu wyborów nie osiągnęła wymaganego biernym prawem wyborczym wieku 25 lat, przysięgę poselską składała później niż pozostali. W czasie II wojny współpracowała w Londynie z gen. Władysławem Sikorskim.
Halina Wojciechowska-Sołowijowa, ps. „Halszka” (1894-1984) polska nauczycielka, działaczka społeczna, uczestniczka powstań śląskich. Organizatorka Żeńskich Oddziałów Służby Sanitarnej i Wywiadowczej Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska w powiatach Zabrskim i Kozielskim. W latach 1922–1939 działała społecznie, pełniła mandat radnej Rady Miasta Lwowa, była członkinią Związku Powstańców Śląskich i Przysposobienia Wojskowego Kobiet. W czasie II wojny w ZWZ-AK. Aresztowana przez NKWD. Po wojnie uczyła języka rosyjskiego, działaczka ZBOWiD.
Aniela Wolnik (1900-1957) polska działaczka okresu powstań śląskich i plebiscytu na Górnym Śląsku, sanitariuszka, harcerka i nauczycielka. Podczas III powstania śląskiego pełniła funkcję sanitariuszki. Założyła drużynę sanitariuszek i działała u boku 5 Rybnickiego Pułku Piechoty na szlaku bojowym Ruda – Sławięcice – Koźle – Pogorzelec – Kłodnica – Góra Świętej Anny. Opiekowała się rannymi, których zabierała z pola walki, w szpitalu w Kłodnicy. W czasie II wojny wywieziono do obozu KL Ravensbrück, gdzie doczekała wyzwolenia przez Armię Czerwoną.
Olga Zarzycka-Ręgorowicz (1900-1986) polska poetka, działaczka narodowa na Górnym Śląsku, redaktorka pisma „Powstaniec”, pracownica wydziału prasowego Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu w czasie powstań śląskich i plebiscytu. To ona na łamach „Powstańca” przedrukowano szereg artykułów z endeckich pism warszawskich – „Rzeczypospolitej” i „Gazety Warszawskiej” (Stanisława Strońskiego, Kazimierza Smogorzewskiego oraz Henryka Korab-Kucharskiego) Działała w Związku Obrony Kresów Zachodnich i w Towarzystwie Polek. Współorganizowała Śląski Komitet Pracy Kobiet na Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu w 1929 roku, która zapoczątkowała Międzynarodowe Targi Poznańskie.
Opracował Łukasz Jastrzębski
