W styczniu br. minęła 140. rocznica urodzin Ignacego Kozielewskiego (1882-1964) – współtwórcy polskiego harcerstwa, autora wiersza „Wszystko, co nasze…”, który stał się harcerskim hymnem, działacza „Eleusis” i Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, doktora filozofii, literaturoznawcy, publicysty, działacza katolicko-narodowego i znakomitego pedagoga.
W sieci internetowej znalazłem dwa upamiętnienia z tej okazji. Polskie Radio Chopin – tematyczna stacja radiowa poświęcona muzyce klasycznej oraz kulturze poważnej – nadało tekst pt. „Ignacy Kozielewski – wszystko oddał harcerstwu”, natomiast na portalu wSokole.pl pojawiła się informacja pt. „Rzeźba Ignacego Kozielewskiego już prawie gotowa”.
W ślad za profilem FB burmistrza Brwinowa Arkadiusza Kosińskiego na stronie Sokołów Polskich podano, że przy brwinowskim rondzie im. Ignacego Kozielewskiego zostanie wkrótce zainstalowana oryginalna ławeczka w formie rzeźby starego skauta siedzącego na kłodzie, według projektu prof. Karola Badyny. Brwinów czci w ten sposób swego wybitnego obywatela, który mieszkał tutaj w latach 1929-1945, i był prezesem gniazda tutejszego „Sokoła”, po reaktywacji od dwudziestu lat noszącego jego imię. Nie są to zresztą jedyne współczesne ślady żywej obecności dawnego mieszkańca w przestrzeni publicznej Brwinowa. Pięć lat temu zorganizowano w gminie Rok Ignacego Kozielewskiego (2017), prezentując m.in. ciekawą wystawę i wydając okolicznościowe publikacje. Przy nowym rondzie w centrum miasta stanęła potem ciekawa tablica informacyjna, a teraz przyszedł czas na opóźnione z powodu pandemii urządzenie pobliskiego skweru. Widać przy tym, że nie są to przedsięwzięcia akcyjne, wyborcze fajewerki, lecz zaplanowana systematyczna praca nad kształtowaniem świadomości społecznej poprzez zasługującą na uznanie i naśladownictwo właściwą lokalną politykę historyczną.
Każda informacja o postaci współzałożyciela polskiego skautingu i wychowawcy wielu roczników młodzieży, wśród których byli na przykład Stanisław Rembek czy Edmund Osmańczyk, oczywiście cieszy. W latach PRL pamięć o nim pielęgnowali tylko nieliczni, z wyjątkiem krótkiego okresu odwilży po październiku 1956 r. była to bowiem osoba ze względów ideologicznych skazana na zapomnienie, obca wzorcom socjalistycznym i wykreślona z tradycji ZHP. Niestety, obecnym próbom nawiązywania do życia, twórczości i działalności Ignacego Kozielewskiego nie towarzyszy odpowiednia wiedza biograficzna, co widać choćby po bezmyślnie spisanych z hasła w Wikipedii informacjach w tekście PR Chopin czy na portalu Sokole.pl. Powtarzają się tam błędy w tak podstawowych danych jak data urodzenia czy miejsce śmierci, nie licząc innych nieścisłości. Nie jest to zresztą rzecz nowa, bowiem takie zapisy pojawiły się już ponad pół wieku temu w tak zacnym dziele naukowym jak Polski Słownik Biograficzny, a ich autorem był Wacław Błażejewski, skądinąd uznany historyk harcerstwa.
Pechowa metryka
Nie wiadomo, czy twórca biogramu źle odczytał metrykę redaktora lwowskiego „Skauta” (jeśli w ogóle do niej zaglądał), niewłaściwie zapisał datę czy może raczej była to literówka, która uszła korekcie, niemniej skutki okazały się fatalne. Wydrukowano, że Kozielewski przyszedł na świat nie 13 stycznia 1882 r., zgodnie z aktem urodzenia, lecz dwa dni później. Ten błąd jest powielany do dzisiaj, mimo że w różnych publikacjach – dostępnych także w Internecie – był korygowany. Z uporem nieprawdziwą datę urodzenia powtarzają nawet Muzeum Harcerstwa w Warszawie i Marek Bieżanowski w Harcerskim Słowniku Biograficznym. Co gorsza, nieprawidłowy zapis umieszcza m.in. Urząd Miejski w Wieluniu, prezentując na swojej stronie internetowej sołectwo Starzenice – miejsce urodzenia Kozielewskiego. Tymczasem metryka Starzeńczyka (takiego pseudonimu użył jako autor powieści dla harcerzy), ochrzczonego w parafii Ruda pod Wieluniem, jest teraz ogólnie dostępna w internetowej bazie genealogicznej i łatwo kliknąć, by sprawdzić, że naprawdę urodził się 13 stycznia 1882 r. Tym, którzy nie znają języka rosyjskiego, po Powstaniu Styczniowym obowiązującego w księgach kościelnych w Królestwie Polskim, na marginesie wyraźnie zaznaczono „13 I”.
Cytowanie błędnej daty urodzin to już pośmiertne fatum, ale mało kto wie, że Kozielewski miał poważne problemy ze swoją metryką za życia. Gdy w 1917 r. w Piotrkowie, wówczas pod okupacją austriacką, ściągał papiery potrzebne do zawarcia ślubu, okazało się, że ksiądz się pomylił: wykaligrafował nazwisko cyrylicą przez ż, a nie przez z, co w tłumaczeniu z rosyjskiego brzmiało Kożelewski (!). „Należy, aby ojciec wydobył swoją metrykę z miejsca urodzenia” – pisał Ignacy do rodziny w Częstochowie pod okupacją niemiecką. „Dalej trzeba mieć akt ślubu ojca i mamy. Potem podać te papiery do sądu z odpowiednią prośbą, a sąd w drodze urzędowej rzecz załatwi w parafii”.
Nie wiadomo, czy przeprowadzono postępowanie sądowe, bo zapis parafialny pozostał niezmieniony do dzisiaj (!), co jednak nie przeszkodziło w zawarciu małżeństwa. Co więcej, pod oryginalnym aktem urodzenia po latach dopisano adnotację: „Kożelewski [sic!] Ignacy zmarł dnia 9.7.1964 r. w Ostrowach USC Blachownia Nr akt 61/64”. Zapis ten zawiera urzędową informację o miejscu śmierci Kozielewskiego, która nastąpiła w szpitalu w Ostrowach k. Blachowni, a nie w Częstochowie, jak to umiejscawiają wszyscy historycy harcerstwa od Błażejewskiego po Bieżanowskiego. Błąd ten upowszechnia także encyklopedia internetowa oraz Oficyna Wydawnicza „Impuls” z Krakowa w serii reprintów harcerskich drukowanych pod hasłem (nomen omen!) „Przywrócić Pamięć”.
Rejestr pomyłek
Różnych nieścisłości, którym początek dało hasło w Polskim Słowniku Biograficznym, a zwieńczeniem jest nota w Wikipedii, mimo że znakomita ich część została już dawno wyjaśniona w literaturze, funkcjonuje znacznie więcej. Warto może je pokrótce wymienić. I tak niezmiennie powtarza się wersja, jakoby przebywający w carskiej Warszawie Kozielewski „chroniąc się przed służbą w wojsku rosyjskim (dostał przydział do Azji Środkowej) wyjechał w r. 1908 do Krakowa”, gdzie rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym UJ. Z zachowanej korespondencji do rodziny wiadomo, że jako poborowy przebywał w koszarach w Piotrkowie, skąd wziął przepustkę na załatwienie warszawskich spraw, po czym 6 lutego 1909 r. opuścił Kongresówkę. Z akt studenckich wynika, że zdążył się wpisać na półrocze letnie roku akademickiego 1908/1909.
Ignacy Kozielewski, 25 kwietnia 1910 r., Zakopane. Fot. ze zbiorów rodzinnych Andrzeja W. Kaczorowskiego
Dalej nagminnie mylone są daty wydania jego publikacji, chociaż łatwo je sprawdzić w katalogu książek Biblioteki Narodowej. Tomik poetycki „Tchnienie przyrody” ukazał się w 1922 r., powieść „Harcerskie troski” miała dwa tomy, które wydano w latach 1922 i 1923, ostatnią pracą drukowaną nie była monografia Krzepic opublikowana w 1958 r., lecz o rok późniejszy „Słownik wyrazów o podobnym brzmieniu a odmiennym znaczeniu w języku rosyjskim i polskim”, cenna pomoc dydaktyczna. Kozielewski nie mógł też współpracować po 1934 r. z dziennikiem „Rzeczpospolita”, skoro gazetę zlikwidowano w 1931 r.
W dorobku pisarskim Kozielewskiego nie uwzględnia się dwóch pozycji. W 1925 r. opracował ozdobny (z ilustracjami Władysława Skoczylasa) album „Bolesław Chrobry 1025-1925” na „Sokoli Rok Chrobrowy” w dziewięćsetlecie koronacji, a jego „Pieśń ku czci Bolesława Chrobrego” została zamieszczona razem z tekstami prof. Wilhelma Bruchnalskiego, Romana Dmowskiego, Władysława Grabskiego i abpa Józefa Teodorowicza. Z kolei w 1937 r. opublikował broszurę „O Tadeuszu Kościuszce naczelniku narodu patronie sokolstwa polskiego”.
Niezmiennie przypisuje się Kozielewskiemu założenie (wraz z Tadeuszem Strumiłłą) w 1926 r. eksperymentalnego gimnazjum męskiego w Wieleniu nad Notecią. Faktycznie szkoła ta znajdowała się w Ostrowie k. Wielenia i powstała cztery lata wcześniej. Błędna jest także informacja, że żona Ignacego pochodziła z Piotrkowa. W rzeczywistości Maria Lebiszówna urodziła się w Sosnowcu, dokąd z Warszawy przenieśli się jej rodzice. Wedle mieszkańców Krzepic, w których Kozielewski w latach 1947-1961 pracował jako nauczyciel, do Częstochowy przeniósł się jako emeryt jesienią 1962 r.; przyczyną jego śmierci nie była cukrzyca, lecz choroba Buergera. Do tego rejestru pomyłek Wikipedia dodaje własne lapsusy.
Wydział Filozoficzny zamienia się w Wydział Filologiczny UJ, krąg starszoharcerski w krąg harcerski św. Jerzego, a sokolstwo w sokolnictwo (!), co potem bezmyślnie przepisuje portal Sokołów Polskich. Pojawiają się też nowe interpretacje wydarzeń. W 1934 r. poświęcił się dziennikarstwu wcale nie – jak czytamy – „w wyniku kryzysu ekonomicznego i braku pracy”, lecz z powodu pozbawienia go możliwości zatrudnienia w szkolnictwie przez sanacyjne kuratorium warszawskie.
Wątpliwości budzi powrót po drugiej wojnie światowej w „rodzinne strony, do Mstowa, a później do Krzepic”. Jego rodzice wywodzili się z ziemi piotrkowskiej, więc z zupełnie innych stron, później zaś nabyli niewielkie gospodarstwo rolne w Lisińcu pod Częstochową, nieco jednak odległe i od Mstowa, i zwłaszcza od Krzepic. Krzepice stały się więc Kozielewskiemu szczególnie bliskie wyłącznie ze względów zawodowych, a nie rodzinnych. W haśle internetowym pominięto też niektóre informacje, zapewne uznane za „wstydliwe”, dotyczące zaangażowania starego skauta w Polsce Ludowej. W latach stalinowskich kierował on powiatowym Caritasem i Towarzystwem Przyjaźni Polsko-Radzieckiej w Kłobucku, później zaś związał się ze Stowarzyszeniem PAX, był m.in. radnym i przedstawicielem ruchu społecznie postępowego katolików we Froncie Jedności Narodu. Kozielewski uważał bowiem, że służyć Polsce trzeba w każdym systemie. Ta postawa nie podoba się niektórym zażartym antykomunistom obecnej doby, którzy pewnie woleliby widzieć go w podziemiu z karabinem w ręku. Warto jednak dodać, że gdy po odmowie przez władze reaktywacji przedwojennego Filareckiego Związku Elsów jego członkowie próbowali działać nieformalnie, Służba Bezpieczeństwa zaliczyła Kozielewskiego do „elementów najbardziej nieprzejednanych przeciwników socjalizmu”.
Co ciekawe, według podanej przy biogramie w Wikipedii bibliografii, jedną z podstaw wiedzy o Kozielewskim miał być mój artykuł (sic!) z „Biuletynu IPN” z 2010 r., dostępny zresztą w sieci, w którym jednak próżno szukać cytowanych wyżej błędów, nieścisłości i luk. W tej sytuacji miałbym prośbę do redaktorów encyklopedii internetowej o usunięcie mojej publikacji z wykazu źródeł lub przeczytanie artykułu ze zrozumieniem i wprowadzenie koniecznych korekt do encyklopedycznego tekstu. O tym, że umiejętność lektury nie jest w Internecie całkiem obca, świadczy obszerny biogram Kozielewskiego zamieszczony przez Towarzystwo Przyjaciół Brwinowa, w którym nie ma rażących pomyłek rodem z Polskiego Słownika Biograficznego i Wikipedii. Niestety, druhowie od Sokołów Polskich ściągnęli stamtąd tylko zdjęcie, kompletnie ignorując zawarte treści. Do dzisiaj popełnione przez portal wSokole.pl błędy nie zostały usunięte.
Ignacy Kozielewski to postać o barwnym, wielowątkowym życiorysie obejmującym różnorodną działalność w kolejnych epokach historycznych od czasów zaborowych po PRL. Nie brak w nim kontrowersyjnych punktów, niewyjaśnionych spraw i nieznanych wciąż epizodów, które czekają na badaczy.
Andrzej W. Kaczorowski
(prywatnie mąż wnuczki siostry stryjecznej druha Inka)
Myśl Polska, nr 9-10 (27.02-6.03.2022)
